بو گون اولمز اوندر ابولفز ائلچى بئين دوغوم گونودور
![بو گون اولمز اوندر ابولفز ائلچى بئين دوغوم گونودور بو گون اولمز اوندر ابولفز ائلچى بئين دوغوم گونودور](https://www.araznews.org/fa/wp-content/uploads/2014/06/image21.jpg)
بوتو آزربايجان ايداسى اولمز اوندر ابولفز ائلچى بئين پارلاق تفكورودور.
ابولفز قديرقولو اوغلو ائلچيبي (24 اييون 1938 – 22 آوقوست 2000) — آزربايجانين دؤولت، سياسي و ايجتيماعي خاديمي، ديسسيدئنت، آزربايجان خالق جبهه سينين ليدئري و آرربايجان رئسپوبليکاسينين ايکينجي پرئزيدئنتي (1992-1993). آزربايجان تاريخينده خالق طرفيندن، دئموکراتيک سئچکيلر يولو ايله سئچيلن ايلک پرئزيدئنت.
ابوفضل ائلچيبي هله طلبهليک ايللريندن سووئت رئژيمينين موستملکه سيياستينه قارشي موباريزه آپارميش، گيزلي طلبه درنکلري ياراتميش و آزادليق ايدئيالاريني گئنيش شکيلده يايميشدير. عئيني زاماندا او، بوتؤو آذربايجان ايدئياسيني دا دؤنمهدن تبليغ ائديب. 1975-جي ايلده حبس ائديلمهسي ده اونو يولوندان دؤندره بيلمهييب. 1988-جي ايلده آذربايجان خالق حرکاتي باشلاياندا محض ائلچيبي اونون اؤندرلريندن بيري اولدو. او، حرکاتين تشکيلاتلانميش فورماسي اولان آذربايجان خالق جبهه سيني يارادانلاردان (ييول 1989) بيري و عؤمرونون سونونادک اونون عوضئديلمز صدري اولوب. محض آخج-نين گرگين موباريزهسي سايهسينده آذربايجانين موستقيلليگي حاقيندا تاريخي آکت قبول ائديلدي (18 اوکتيابر 1991).
ابولفز ائلچيبي تکجه آزربايجان ميللي آزادليق حرکاتينين اؤندري يوخ، هم ده بوتون تورک دونياسينين آپاريجي ليدئري و دئموکراتييانين جارچيسييدي.
7 اييون 1992-جي ايلده آزربايجان رئسپوبليکاسيندا ايلک دفعه دئموکراتيک يوللا پرئزيدئنت سئچيلن ابولفز ائلچيبي، اؤلکهده دئموکراتييانين برقرار اولماسي، آزربايجانين تام سووئرئن دؤولته چئوريلمهسي و خالقيميزين ريفاهينين ياخشيلاشديريلماسي يولوندا چوخ موهوم ايشلر گؤروب. ابولفز بيين پرئزيدئنتلييه باشلاديغي ايلک واختلاردا دؤولتين قارشيسيندا دوران تاخيرسالينماز وضعيفهلر آزربايجانين دؤولت موستقيلليگيني تام گئرچکلشديرمک، ميللي اوردو ياراتماق و موحاريبه دکي مغلوبيتلرين قارشيسيني آلماق ايدي. بونا گؤره ده اؤلکهنين بوتون ايمکانلاري ميللي اوردو قوروجولوغونا صفربر ائديلدي. اوردو قوروجولوغو يالنيز حربي-ستراتئژي پروبلئم اولماييب، خئيلي درجهده سياسي-پسيخولوژي پروبلئم سويييهسينه قالديريلدي. کؤنوللو باتاليونلاردان نيزاعمي اوردويا دوغرو ايلک جيدي آدديملار آتيلدي. قيسمن حربي صفربرليک و اوردويا چاغيريش ايشي يولونا قويولدو. آغدره و گورانبوي رايونلاري ائرمني ايشغالچيلاريندان تميزلندي. ايشغال آلتيندا اولوان لاچينين اکثر کندلري اونون حاکيميتي زاماني دوشمندن آزاد ائديلدي.
ابولفز ائلچيبگين پرئزيدئنتليگي دؤورونده روس اوردوسونون آزربايجاندان چيخاريلدي.
يئني يارانان دؤولتلر ايچريسينده بيرينجي اولاراق آزربايجان اؤز سرحدلرينين قورونماسيني اؤز اوزرينه گؤتوردو. دؤولت سرحد خيدمتي، آزربايجان رئسپوبليکاسي دؤولت گؤمروک کوميتهسي، دؤولت لعل-جواهيرات فوندو تشککول تاپدي.
بير ايلده دؤولت لعل-جواهيرات فوندونا 1.5 تون قيزيل و ديگر قييمتلي مئتاللار توپلاندي. 1993-جو ايل اييون آيينين 1-نه قدر ميللي بانکدا واليوتا احتياطي 1992-جي ايلين اويغون دؤورونه نيسبتن 100 دفعه دن چوخ آرتاراق 156 ميليون دوللارا چاتدي.
ائلچيبگين پرئزيدئنتليگي دؤورونده دؤولت بودجهسينين کسيري 5 فايزدن آرتيق اولمادي. همين بير ايلده آزربايجانين ميللي واليوتاسي دؤوريييهيه بوراخيلدي. مانات اوزون مودت روبللا موقاييسهده اؤز باشلانغيج 1:10 نيسبتيني قورويوب ساخلادي (همين دؤور عرضينده روس پولونا نيسبتن بئلوروس روبلو 300%، اوکراينا کوپونو ايسه 700% قييمتدن دوشموشدو).
سياسي پارتييالار و ايجتيماعي تشکيلاتلار، کوتلوي اينفورماسييا واسيطهلري حاقيندا قانونلار قبول ائديلدي. همين قانونلار اساسيندا 30-آ قدر سياسي پارتييا، 200-دن آرتيق ايجتيماعي بيرليک، 500-دن آرتيق مطبوعات اورقاني و اينفورماسييا واسيطهسي قئيدياتا آليندي.
پرئزيدئنت آپاراتي طرفيندن حاضيرلانميش و ميللي مجليسه تقديم ائديلميش سئچکيلر حاقيندا قانون آزربايجاندا ايلک دفعه ولاراق پارلامئنت سئچکيلرينين چوخپارتيياليليق اساسيندا کئچيريلمهسيني نظرده توتوردو. لاکين بو لاييهه سونرالار قبول اولونماميش قالدي.
رئسپوبليکادا محکمه حاکيميتيني گئرچکلشديرمک اوچون محکمهلرين ستاتوسو حاقيندا قانون قبول ائديلدي. حوقوق-موحافيظ ه اورقانلاريندا کؤکلو ايصلاحاتلارين باشلانغيجي قويولدو. ايصلاح-امک سيستئمي داخيلي ايشلر نازيرليگينين تابئليگيندن چيخاريليب عدليييه نازيرليگينين تابئليگينه وئريلدي.
ه.ائلچيبگين پرئزيدئنت اولاراق يوروتدويو ايقتيصادي سيياست اساسن ايکي مقصده يؤنلديلميشدي. بيرينجيسي، کؤهنه دؤولت تصروفاتيني واختسيز داغيلماقدان قورويوب ساخلاماق و بونون اوچون دؤولت املاکينين گوندهليک تالان ائديلمهسينين قارشيسيني آلماق، امک اينتيظاميني، وضعيفهلي شخصلرين دؤولت قارشيسيندا مسئوليتيني، ايجتيماعي ثروتين موحافيظ اسيني گوجلنديرمک؛ کؤهنه ايقتيصادي علاقه لري برپا ائتمک يولو ايله ايقتيصادياتدا نيسبي ده اولسا ثابيتلييه نايل اولماق. ايکينجيسي، ليبئرال ايقتيصادي ايصلاحاتلارا باشلاماقلا رئسپوبليکادا بازار ايقتيصادياتينين فورمالاشماسينا نايل اولماق. بو مقصدله دؤولت املاک کوميتهسي، دؤولت آنتيينهيسار سيياستي و صاحيبکارليغا يارديم کوميتهسي، ايقتيصاديات نازيرليگي، تورپاق کوميتهسي و س. دؤولت اورقانلاري ياراديلدي.
ايقتيصادي ايصلاحاتلاري تنظيملهمک مقصديله 34 قانون، او سيرادان دؤولت املاکينين اؤزللشديريلمهسي حاقيندا، بانکلار و بانک فعاليتي حاقيندا (وموميتل، بازار ايقتيصادياتينا اويغون بانک سيستئمينين ياراديلماسي اوچون بوتون لازيملي قانونلار قبول ائديلميشدي)، مولکيت حاقيندا، خاريجي اينوئستيسييالارين قورونماسي حاقيندا، ايجاره حاقيندا، تورپاق وئرگيسي حاقيندا، آکسيزلر حاقيندا قانونلار قبول ائديلدي.
تيجارتين ليبئراللاشديريلماسي، دؤولت تيجارت موسسيسهلرينين کوممئرسييالاشديريلماسي، ياريمچيق قالميش تيکيليلرين ايجارهيه وئريلمهسي حاقيندا، خيردا صاحيبکارليغا کؤمک و اونون اينکيشاف ائتديريلمهسي حاقيندا پرئزيدئنت فرمانلاري قبول ائديلدي. بوندان باشقا، اؤزللشديرم، صاحيبکارليغا يارديم، فئرمئر تصروفاتينين، اعمال صنايعسينين اينکيشافي حاقيندا دؤولت پروقراملاري حاضيرلاندي.
بئلهليکل، رئسپوبليکادا ايقتيصادي ايصلاحاتلارين حياتا کئچيريلمهسي اوچون موکممل حوقوقي بازا ياراديلدي و بو يؤنده ايلکين آدديملار آتيلماغا باشلاندي. قيسا مودتده رئسپوبليکادا مينلرله خوصوصي موسسيس، اونلارجا موستقيل بانک (و سيرادان خاريجي اورتاقلارين ايشتيراکي ايل) فعاليته باشلادي، کندلرده 17 ميندن آرتيق سربست ايجاره کوللئکتيوي ياراديلدي، اؤزللشديرمه پروقرامينين ايلکين مرحله سي کيمي تاکسيلرين و ياشاييش ائولرينين اؤزللشديريلمهسينه باشلانيلدي.
آذربايجان ايقتيصادياتينا خاريجي کاپيتالين جلب ائديلمهسيندن اؤترو موهوم ايشلر گؤرولدو. حاضيرلانان موقاويلهلره اساسن آمئريکا بيرلشميش شتاتلاري، اينگيلتر، نوروئچ و تورکييهنين نئفت شيرکتلرينين رئسپوبليکاميزين نئفت صنايعسينه 10 ميليارد دوللارا ياخين سرمايه قويماسي گؤزلهنيليردي.
ائلم، تحصيل و مدنيت ساحه سينده ده موهوم ايصلاحاتلار باشلانميشدي. تحصيل حاقيندا قانون قبول ائديلميشدي. بو قانونا اساسن تحصيل ساحه سينده اؤزل موسسسيسهلرين آچيلماسينا ايجازه وئريلدي و تئزليکله بير چوخ بئله موستقيل تحصيل اوجاقلاري ياراندي.
عالي و اورتا ايختيصاص تحصيلي مکتبلرينه قبولون تئست اوسولو ايله کئچيريلمهسي ائلچيبي ايقتيدارينين موهوم اوغورلارينداندير. آذربايجانين يوزلرجه عاليم، موعليم و مئتوديستي جلب ائديلمکله بيرجه ايلين ايچريسينده اورتا مکتبده کئچيلن هومانيتار فنلر اوزره 7 يئني پروقرام حاضيرلاندي و اونلارين اساسيندا 60-آ ياخين آددا تام يئني درسليک يازديريلدي؛ عوموميتل، باشقا فنلر ده داخيل اولماقلا 90-آ ياخين آددا يئني درسليک اورتايا قويولدو کي، اورتا مکتبلريميز اونلارلا ايلک دفعهتانيش اولوردو.
يئني مضمونلو پروقرام و درسليکلرين ياراديلماسيني پرئزيدئنت ستراتئژي اهميتلي دؤولت مسلسي سايديغينا گؤر، اؤلکهنين ماليييه بؤهراني ايچريسينده اولدوغونا باخماياراق اونون گؤستريشي ايله آيريلان 110 ميليون ماناتليق يارديملا تحصيل ادبياتي اوزره يئني گوجلو نشريات – “اؤيرتمن” ياراديلدي، يئني درسليکلرين نشري اوچون يئترينجه کاغيذ الده ائديلدي و کيتابلارين نشرينه باشلانيلدي.
اوزون مودت موزاکيره اوبيئکتينه چئوريلميش لاتين اليفباسينا کئچيده نايل اولوندو. اورتا مکتب درسليکلري بو اليفبادا نشر ائديلدي، دؤولت ايدارهلرينده ده اوندان اينتئنسيو ايستيفادهيه باشلانيلدي.
اونون بير ايلليک حاکيميتي عرضينده (15 ماي 1992-جي ايل – 17 اييون 1993-جو ايل) ميللي مجليسده 118 قانون، 160 قرار قبول ائديلدي.
اوزون مودت آزربايجاندا سياسي پروسئسلرين ضيديتلي اينکيشافي ميللي موناسيبتلر ساحه سينده غئيري-ثابيت وضعيت ياراتميشدي. پروبلئمي تنظيملهمک اوچون پرئزيدئنت ائلچيبي ايلک نؤوبهده ميللي آزليقلار، آزسايلي خالقلار و ائتنيک قروپلار حاقيندا فرمان وئردي. معلوم فرماندان سونرا 30-آ قدر ميللي مدنيت مرکزي باکي شهرينده يئرله و نورمال ايش شراييطي ايله تمين ائديلدي.
آزسايلي خالقلارين چيخارديغي 4 قزئت پرئزيدئنت فوندوندان ماليييه يارديمي آلدي. اونلارا راديو و تئلئويزييادان ايستيفاده ائتمک ايمکاني ياراديلدي. ائلچيبي بير سيرا خاريجي صفرلرده اولدو. ايستانبول سامميتينده ايشتيراک ائدهرک (24-27.6.1992) قارا دنيز ايشبيرليگي سازيشيني و “بوسفور بياناتي”ني (25.6.1992)، آتم-اين (ينديکي آتت) ايکينجي زيروه توپلانتيسينا قاتيلاراق (7-11.7.1992) هئلسينکي موشاويرهسي-نين يئکون آکتيني (8.7) و “آوروپادا عادي سيلاهلارين مهدودلاشديريلماسي حاقيندا موقاويله”ني (10.7)، روسييايا رسمي صفره گئدهرک (12-13.10.1992) بوريس يئلتسينله بيرگه “آذربايجان رئسپوبليکاسي ايله روسييا فئدئراسيياسي آراسيندا دوستلوق، امکداشليق و قارشيليقلي تهلوکهسيزليک حاقيندا موقاويله”ني (12.10)، آنکارادا تورک جومهوريتلري باشچيلارينين زيروه توپلانتيسيندا (30-31.10.1992) سامميتين يئکون بياننامهسيني ايمضالادي (31.10). او، تورکييهيه رسمي صفرينده (1-5.11.1992) پرئزيدئنت تورقوت اؤزاللا بير سيرا موقاويلهلره ايمضا آتدي (1.11)، آنکارادا آچيلان آذربايجان سفيرليگينين لئنتيني کسدي (2.11)، اوکراينايا رسمي صفرينده (9-10.12.1992) پرئزيدئنت لئونيد کراوچوکلا “آذربايجان رئسپوبليکاسي ايله اوکراينا آراسيندا دوستلوق و امکداشليق حاقيندا موقاويله”يه قول چکدي (9.12). پرئزيدئنت ائلچيبي، باکيدا مارقارئت تئتچئري (7.9. 1992)، تاتاريستانين باش نازيري فيلزا هميدولليني (24.9.1992)، روسييا باش نازيرينين عوضي يئقور قايداري (30.9.1992)، مولدووانين باش نازيري آندرئي سانگئليني (17.10.1992)، موسکوانين مئري يوري لوژکووو (26.10)، ايسلام کونفرانسي تشکيلاتينين باش کاتيبي هميد ال-جابيدي (13.11.1992) و اؤلکهيه قوناق گلميش بير چوخ باشقا نوماينده هئيتلريني، باکيداکي بوتون خاريجي اؤلکه سفيرلريني قبول ائتدي.
بمت-د، آتت-د، ايسلام کونفرانسي تشکيلاتيندا، رئگيونال ايقتيصادي امکداشليق تشکيلاتيندا و ديگر بين الخالق بيرليکلرده آذربايجان برابرهوقوقلو دؤولت کيمي تمثيل اولونماغا باشلادي. بمت-نين باکيدا نومايندهليگي آچيلدي. قونشو دؤولتلرل: روسييا، تورکيي، ايران، اوکراينا و گورجوستانلا قارشيليقلي فايدالي، برابرهوقوقلو امکداشليغين اساسلاري قويولدو. مولدووا، قازاخيستان و تورکمهنيستانلا ايقتيصادي سازيشلر ايمضالاندي. بئلچيکا، آمئريکا بيرلشميش شتاتلاري، آلمانييا، ايسرايل، ميصير، پاکيستان، اينگيلتره ايله سيخ علاقه لره مؤحکم زمين ياراديلدي. روسييا، تورکيي، گورجوستان کيمي دؤولتلرله دوستلوق و امکداشليق حاقيندا ايکيترفلي موقاويلهلر باغلاندي. تورکييه ايله موناسيبتلر ايمضالانميش سازيشلر نتيجهسينده يئني مرحله يه داخيل اولدو. آمئريکا بيرلشميش شتاتلاري و قربي آوروپا اؤلکهلري ايله موناسيبتلر خاريجي سيياستين باشليجا ايستيقامتلريندن بيري اولدو.
آوروپا و آمئريکانين ترانسميللي شيرکتلري الوئريشلي ايقتيصادي مکان کيمي آذربايجانا اوز توتماغا باشلادي. آموکو، بپ، يونوکال، ستاتويل، پئننزويل و باشقا بؤيوک شيرکتلرله نئفت صنايعسي ساحه سينده سازيشلر حاضيرلاندي. نئفتين آراليق دنيزينه داشينماسي حاقيندا ايلکين سند ايمضالاندي. بو پلانلارين گئرچکلشمهسي آذربايجانين اينکيشافي اوچون بؤيوک پئرسپئکتيولر آچيردي. اؤلکهيه گوجلو اينوئستيسييا آخيني باشلاياجاقدي. بوتون بونلار قربين و آمئريکا بيرلشميش شتاتلارينين آرربايجانا سياسي موناسيبتينده ده اساسلي تکامولون سببلريندندير.