حاجی زین العابدین تقی یئف
حاجی زین العابدین تقی یئف — مشهور آذربایجان’لی میلیونچو، معاریفچی، روسییا ایمپئرییاسینین حقیقی دؤولت موشاویری، موسلمان شرقینده ایلک قیزلار مکتبینین (تقی یئفین قیزلار مکتبی) یارادیجیسی.
حیاتی
حاجی زین العابدین تقی یئف ۱۸۲۳-جو ایلده باکی’دا کاسیب باشماقچی عائله‌سینده آنادان اولموشدور. آناسی امٌه خانیم زین العابدینین ۱۰ یاشی اولاندا وفات ائدیر. کیچیک زین العابدین اوشاقلیقدان تمکینلی و زحمتکئش ایدی. اون یاشیندا آتاسی اونو بیر بنانین یانینا اوستا کؤمکچیسی ایشینه دوزلدیر. ۱۲ یاشینا چاتاندا او آرتیق داش یونوردو، ۱۵ یاشیندا ایکن بنالیق ائتمه‌یه باشلامیشدی. بیر مدتدن سونرا تیکینتی اوستاسی و تشکیلاتچیسی کیمی تانینماغا باشلاییر.
معین قدر وسایط توپلایاراق تقی یئف آرتیق ۲۰ یاشیندا ائو تیکینتیسی و داش یونما ایشلری تشکیل ائدیر. اؤزونون سونرادان تیکینتی ایشلرینه ده شخصاً نظارت ائدیردی. تیکدیردیگی بینالاردا، مثلاً، اؤزونون یاشادیغی بینادا و شخصاً آچدیردیغی قیزلار گیمنازییاسینین بیناسیندا (ایندی بورادا تاریخ موزه یی و آمئا الیازمالار اینستیتوتو یئرلشیر) اونون دستی-خطی حیس ائدیلیر. سونرادان او اؤزونو تیجارتده و یونگول صنایعده ده سیناییر. هر ایکی‌سینده قابیلیتی ایله اوغور قازانیر، دوکانلارا و مانوفاکتورایا صاحب اولور. ۱۸۷۰-جی ایلده اونون آرتیق ایکی قازانخانادان عبارت کئروسین زاوودو وار ایدی. کئروسین زاوودو ایله یاناشی او سونرادان مؤهتشه‌م اولاجاق “Г. З. А. Тагиев” شیرکتی یارادیر.
بوتون موسلمان عالمین‌ده تانینمیش میلیونچو – نئفت خودانی باکی’داکی موسلمان، روس، ائرمنی و یهودی جمعیتی خئیرییه‌لرینین هامی‌سی اؤزلرینه فخری صدر سئچمیش‌دیلر. بو دؤورلرده باکی اصل نئفت سلطنتینه چئوریلمیشدی. باکی اطرافینداکی کندلرده تورپاقلار روسییادان و خاریجدن گلمیش سرمایه دارلار طرفیندن آلینیب، اونلاردا نئفت بوروقلاری اوجالدیلیردی. بو حاجینی دا ماراقلاندیریر و پودراتچیلیغی بوراخاراق، نئفت ایشینه قورشانیر. بو ایشه باشلارکن اونون ریسکلی اولدوغونو دا بیلیردی. آداملار واردی کی، اتک-اتک پول تؤکوب، قویو قازدیریر، لاکین قویو نئفت وئرمیردی.
۱۸۷۳-جو ایلده ایکی نفرله شریک اولوب بی بی هئیبتده ایجاره‌یه یئر گؤتورور. آوادانلیق آلیر، اوستا و عمله‌لر توتور، بوروق قوردوروب قویو قازدیرماغا باشلاییر. گون به گون خرج آرتیر، نئفت ایسه گؤرونمور. شریکلر اومودلرینی ایتیریر – اؤز پایلارینی ساتماغا موشتری آختاریرلار، آخیردا حاجی اؤزو اونلارین پولونو وئریب بوروغا و یئره ییه‌لنیر. ایش داها دا آغیر گئدیر. نهایت، قویو گؤزلنیلمه‌دن فونتان وورور. باشماقچی تاغینین اوغلو پالچیقچی زین العابدین دؤنور اولور میلیونچو تقی یئف. اوچ ایله شهرین مرکزینده (۱۸۹۵-۱۸۹۷-جی ایللر) بؤیوک بیر سارای تیکدیریر. بو کاشانه‌نین هر دؤرد فاسادی و دام‌داکی نهنگ قوببه‌لر دقتی اوزاقدان جلب ائدیر. بیر اوزو باریاتینسکی، دیگری ایستاریی پولیتسئیسکی، اوچونجوسو مئرکوری، دؤردونجوسو ایسه قارچاکوف کوچه‌لرینه باخیر؛ هر جهتدن، هم خاریجی آرخیتئکتوراسینا، همده داخیلی بر-بزیینه گؤره شهرین ان یاراشیقلی بینالارین‌دان بیریدیر. لاییحه‌نین مؤلفی قوسلاوسکی اساساً آوروپا اوردئر معمارلیق اوسلوبوندان ایستیفاده ائدیب، فردی کومپوزی‌سییا یارادیب (آذربایجان تاریخی موزه یی). بینانین هر دؤرد تینینده و باش گیرجیینین قاباغیندا نهنگ گاز فاناری یانیردی، گئجه‌لر بو آرالار ایشیغا قرق اولار، یئره اینه دوشسَیدی تاپیلاردی.
تقی یئف هم نئفتخودا، هم دییرمان صاحبی، هم فابریکانت، هم بؤیوک بالیق صنایع‌چی‌سی (بوتون کور اطرافی و خزر قیراغی وتگه‌لر اونون ایختیاریندا ایدی)، هم ده تیجارت و یوک گمیلرینین صاحبی ایدی. قوبا طرفده آتلیخان‌دا، یئولاخ اطرافیندا بؤیوک مئشه‌لری واردی. انز‌لی و رشت اراضی‌سینده ده حاجینین مئشه‌لری، بؤیوک مالیکانه‌سی، بینالاری و نماینده‌لیگی، باشقا شهرلرده، او جمله‌دن موسکوادا ۴ مرتبه‌لی ایری سارایی، ایران’دا کاروانسارالاری واردی.
ایمپئراتور ۲-جی نیکولایین قارداشی بؤیوک کنیاز میخایل آلئکساندروویچ پولیاک قیزینا ائولنیب، تاخت-تاجین‌دان ال گؤتور‌ندن سونرا تقی یئف دن خواهیش ائدیر کی، یئولاخ اطرافی مئشه‌لرده اوو ائدیب دینجلمه‌یه اونا ایجازه وئرسین. او، حاجییا جواهیراتلا بزدیلمیش بیر قیزیل چارکا (پئیمانه) بخشیش گؤندرمیشدی. خزرین آذربایجان ساحللریندن توتموش داغیستانین ساحللرینه، دربند، پورت-پئترووسک (ایندیکی ماهاچقالا) داخیل اولماقلا اوزونلوغو ۳۰۰ کیلومئتر اولان تورپاق ساحه‌سی آلیب وتگه سالمیشدی. کور قیراغینداکی وتگه‌لری دؤولت‌دن ایجاره‌یه گؤتورموشدو.
او زامانلار دوستاقلاری نارگین آداسیندا ساخلاییردیلار. جاماعات اورا گئدیب-گلنده یامان اذیت چکیردی. آخیردا حاجی زین العابدینه مراجعت ائدیرلر کی، بو ایشده بیزه کؤمک ائله، دردیمیزه چاره قیل. او دا، او زامان شهرین اوجقار یئری حساب ائدیلن قوبا (فضولی) میدانی ایله کؤمورچو میدانی آراسیندا تیکدیردیگی بئش مرتبه‌لی دییرمانی (ایندیکی شیرنیات فابریکینی) دوستاقخانا اوچون وئریر. بو باره‌ده دیگر بیر روایت ده وار. باکییا یوکسک روتبه‌لی تَزه مأمور تعیین ائدیلیر. حاجی اونون گؤروشونه گئدیر و دئییر کی، سیزه نه کؤمک لازیمسا، اوتانمایین، سؤیله یین، من پادشاه‌لیقدان هئچ نه موضاییقه ائد‌ن دئییلم. یوکسک روتبه‌لی شخص ایضاح ائدیر کی، “دوستاقلاری نارگین آداسیندا ساخلاییریق، ایشچیلر گئدیب-قاییتماغا چوخ واخت صرف ائدیرلر. هم ده اذیت چکیرلر؛ مومکونسه بو ایشده بیزه کؤمک ائدین”. حاجی زین العابدین تیکیلیب قورتارمیش دییرمان بیناسینی دوستاقخانا اوچون حکومته وئریر. خاریجدن گتیردیگی دییرمان آوادانلیغینی توخوجولوق فابریکی یئرلشن اراضییه داشیتدیریب، اوردا دییرمان تیکدیریر. اؤزو و عائله‌سی یاشاماق اوچون فابریکین یاخینلیغیندا خصوصی مولک تیکدیرمیشدی و واختاشیری اوردا قالیردیلار.
“مازوت” شیرکتینین یارانماسی ایله علاقه دار، یئرلی وارلیلاردان چولاق آغابالا قولیئوین باش‌چیلیغی ایله “باکی-باطوم” نئفت کمری آکسیونئر شیرکتینی یارادیرلار.
او زامان اوچون نهنگ عمرانی ایشلر حساب ائدیلن بو نئفت کمری باکی’دان باشلایاراق کور دوزنلییندن کئچیب، قافقاز داغلارینین اتَیینی و سورام قالاسینین یامانجینی آشیب، رئون دوزنلییندن اؤترک ۸۰۰ کیلومئتر مسافه‌ده اوزانیب خزر ساحلینی قارا دنیز ساحیلیله بیرلشدیره‌جکدی. باکی نئفتی اوکئانلارا، اوزاق-اوزاق اؤلکه‌لره، بئینلخالق بازارلارا یول آچاجاق‌دی.
کمری اوزاتماغا ۱۸۹۷-جی ایلده باشلاییب، ۱۹۰۷-جی ایلده (۱۰ ایله) تاماملامیش‌دیلار. ۱۹۰۱-جی ایلده ۳۰۰ مین ماناتلیق وسایط صرف ائد‌رک، باکی’دا ایلک قیزلار مکتبی تیکدیریر. بو بوتون زاقافقازییادا یئگانه قیزلار مکتبی ایدی. بینانی ۱۸۹۸-جی ایلده تیکمه‌یه باشلاییرلار. ۱۹۰۰-جو ایلده حاضر اولور. بو مکتب نیکولایئوسکی (کومونیست) کوچه‌سین‌ده (آذربایجان س.س.ر علملر آکادئمییاسینین الی ازمالاری فوندونون بیناسی) یئرلشیر.
قیزلار مکتبینین بیناسی معمارلیق باخیمیندان آذربایجان معمارلیغینین میللی-رومانتیک اوسلوبون‌دادیر. اساس فاسادداکی دیوار بیر جرگه آغ، دیگر جرگه ایسه قیزیلی داشدان هؤرولوب.
حاجی زین العابدین تقی یئف بوتون روسییادا بیرینجی نؤوبه‌ده اؤز مئسئناتلیغی و معاریف پرورلیگی ایله تانینمیشدیر. اونون معاریف پرور خیدمتلری اساساً ۲۰-جی عصرین اوللریندن باشلاییر. بو دا تصادفی دئییلدی. ۱۹۰۵-جی ایل اینقلابیندان سونرا حکومتین اوکتیابر بیاننامه‌سی اؤلکه‌ده مد‌نی-معاریف ایشلرینین جانلانماسینا سبب اولدو. اؤلکه‌نین هر یئرینده خئیرییه مقصدی ایله بیر سیرا جمعیتلر یاراندی. قازئت و ژورناللار چاپ ائدیلمه‌یه باشلادی. بو جمعیتلرین یارادیلماسی، قازئت و ژورناللارین چاپ ائدیلمه‌سی بیرینجی نؤوبه‌ده تقی یئف’ین آدی ایله باغلی‌دیر. بو ایشده تقی یئف بیر نوع تشکیلات‌چی رولونو اویناییردی. خئیرییه مقصدیله یارادیلان جمعیتلر یا تقی یئف’ین شخصی ایشتیراکی و وسایطی ایله، یا دا اونون یاخیندان کمکی ایله یارادیلمیشدی. ایلک خئیرییه جمعیتی ۱۹۰۵-جی ایلده یارانمیش موسلمان خئیرییه جمعیتی ایدی. بوندان باشقا “نشر و معاریف”، “نجات” جمعیتلرینین یارانماسیندا دا حاجی زین العابدین تقی یئف’ین یاخیندان کمکی اولموشدور.
حاجی زین العابدین ایکی دفعه ائولنمیشدیر. بیرینجی آروادی اؤز عمیسی قیزی زینب خانیم ایدی. زینب خانیمدان اونون ایکی اوغلو، بیر قیزی اولموشدو. اوغلانلاری: ایسماعیل، صادیق و قیزی خانیم. ایکینجی آروادی مشهور گئنئرال-لئیتئنانت بالاکیشی بی اربلینسکینین قیزی سونا خانیم ایدی. اربلینسکینین ایکی قیزیندان بؤیویو حاجینین اوغلو صادیغین آروادی ایدی. حاجی اوغلوگیلده اولارکن، کیچیک باجی سونانی گؤروب، بینمیش و اونونلا ائولنمیشدی. سونا خانیمدان تقی یئفین اوچ قیزی و ایکی اوغلو اولموشدور. قیزلاری: لئیلا (سونرالار شمسی اسدالله یئوین اوغلونا اَره گئتمیشدی)، سارا و ثریا. اوغلانلاری محمد و ایلیاس. محمد “دیکایا دیویزییا”نین ضابطی اولارکن اؤزونو اؤلدورموش، ایلیاس ایسه خسته‌لییه توتولاراق اؤلموشدور.
سووئت روسییاسینین ۲۸ آپرئل ۱۹۲۰-جی ایلده آذربایجانی ایشغال ائتمه‌سی ایله وضعیت کؤکوندن دییشیر. اینسانلارین مولکیتی الیندن آلینیر، میللی کادرلار و ضیالیلار تعقیب ائدیلمه‌یه باشلانیر، هر شئی روسییانین ماراقلارینا یؤنَلیر. یئرلی اهالینین خواهیشی ایله یئنی حاکمیتین رهبرلرین‌دن بیری اولان نریمان نریمانوفون گؤستریشی ایله تقی یئفه مولک سئچمک ایمکانی وئریلیر. او اؤزونون آرتیق الیندن آلینمیش کئچمیش مولکیتلریندن آنجاق مردکان’داکی باغ ائوینی سئچیر.
حاجی زین العابدین تقی یئف ۱۹۲۴-جو ایل سئنتیابیرین ۱-ده، آخشام سککیزین یاریسین‌دا، ۱۰۱ یاشیندا وفات ائتمیش و سئنتیابرین ۴-ده دفن ائدیلمیشدیر. اونون دفنینه چوخ بؤیوک ایزدیحام توپلانمیشدی. اینسانلار یاس مراسیمینه بوتون باکی و اطراف کندلردن ارزاق گتیریردیلر.
ن.نریمانوفون کؤمکلیگی ایله باکی’نین “کومونیست” و “باکینسکی رابوچی” قزئتلرینده اونونلا باغلی نئکرولوق چاپ ائدیلدی.
دفنله باغلی وصیت
بیر گون آخوند حاجی توراب حاجی اوچون قرآانی، داها دوغروسو، یاسین سوره‌سینی، اوخویوب ترجومه ائدیردی. ۸۲-جی آ‌یه، یعنی “الله بیر شئیه ایراده ائله سه، اونا “اول!” دئیر، او دا درحال اولار” چاتاندا، حاجی سوروشدو، یعنی منیم بو قدر وار-دولتیم وار. الله ایسته‌سه، بیر آنین ایچینده الیمدن آلار؟ آخوند جاواب وئریر کی، بلی!”
آذربایجان’دا سووئت حاکمیتینین قورولماسی ایله دئمک اولار کی، بوتون ثروتی الیندن آلینان حاجی وصیت ائدیر کی، اؤلنده اونو حاجی توراب’ین آیاغینین آلتیندا دفن ائتسینلر.
بو باره‌ده باشقا بیر روایت بئله‌دیر: بیر دفعه حاجی فایتوندا گئدرکَن سینیق بیر آرابایا مینن آخوند حاجی توراب’لا اوزبه وز گلیر. تئز فایتونو ساخلاتدیریب، اونو حاجی تورابا باغیشلاماق ایسته ییر. حاجی توراب فایتونو آلمیر و دئییر: تشککور ائدیر‌م، من نَییم وارسا اونونلا کیفایتلنیرم. وئردیکلرینه گؤره ده ایلاهییه مینتدارام. هر شئی – وارلینی دا بیر آندا دیلنچییه چئویره بیلن آللاهین الینده‌دیر.
حاجی زین العابدین او واخت اؤنم وئرمه‌سه ده، هر شئیی الیندن آلیناندان سونرا بو اوزاق گؤرَ‌ن کیشینین سؤزلرینی خاطیرلامامیش دئییلدی. اونا گؤره ده وصیت ائدیر – منی اونون آیاغی آلتیندا باسدیرین، اونون آیاغی بیلدیگینی منیم باشیم بیلمیر.
کؤچورَن: آرازنیوز آراشدیرما کمیته سی اَمَکداشلاری