آزربایجاندا باهار بایرامی ــ بؤیوک رسول‌اوغلو
آزربایجانین موختلیف بؤلگه‌لرینده چئشیتلی آدلارلا سسلنن باهار بایرامی اؤلکه‌میزین هر طرفینده بیر آز فرقلی اولسادا عمومی قایدالار اوزرینده قورولموش بیر بایرامدیر. هله دیلیمیزه بو قدر فارس سؤزو گیرمه‌دن اؤنجه اونا “ایل بایرامی” ،” یاز بایرامی” و “باهار بایرامی” دییردیلر. آنجاق ” نوروز ” آدیندا بیر بایرام من ائشیتمه‌میشدیم. بو سؤز بعضی اوخوموشلارین ویا اؤزونو ساوادلی گؤسترمک ایسته‌ینلرین طرفیندن ” ایلین ایلک گونو ” کیمی تعریف ائدیلردی. بونون یانیندا قوزئی آزربایجاندا اؤزللیکله باکی‌دا ” نوروز” سؤزو داها چوخ ایشلنمکده‌دیر.
” باهار بایرامینی” اوزون ایللردن سونرا اؤزللیکله اوشاقلیق و جاوانلیغیمدا تبریز و اطرافی هابئله اورمو و اطرافیندا گؤردوکلریم و عاییله‌میزین گئچیردیگی مراسیملردن خاطیرلییاجاغیما گؤره خطالاریم اولورسا ایصلاح ائدیلمه‌سین بوتون آزربایجان آشیقلریندن خواهیش ائدیرم. اؤزللیکله دیلچی و فولکلورشوناس اولمادیغیما گؤره یازی اوسلوبو و مئتودولوگی یانلیشلیقلاریمی وطن عشقینده چیرپینان اورگیمدن آخان قیزیل قانا بولاشمیش حسرت آهلارینا باغیشلانماسینی تمننی ائدردیم. اومید ائدیرم‌کی، بوگون ارسییه گلمیش دیرلی یازیچیلاریمیز، اؤزللیکله یاشلی نسلیمیز میللی وارلیغیمیزین قورونوب ساخلانیلماسیندا اللریندن گله‌نی اسیرگمییه‌جکلر.
بلکه گنچلیغیمین اوغلان چاگیندا ( ۱۳- ۱۸ ) اورمودا یاشاییب اوراداکی یوکسک سوییه‌لی اینسانییت و مدنییتدن یادیمدا قالان گؤزل خاطیره‌لر، بلکه‌ده اورمونون گؤزل طبیعتی- وئریملی توپراغی- بول سویو و گولر اوزلو خالقینین تاثیری، یادا بوگونه قدر باشینا گلمیش بلالارین تیکراریندان اولان نیگارانچیلیغیمدیرکی، همیشه بئینیمد، دواملی اورگیمده‌دیر. اونا گؤره‌ده بایرام تؤره‌لرینی اورادان باشلاماگی سانکی بیر وضعیفه ساییرام.
بایراما دؤرد هفته قالمیش چرشمبه آخشامیندان باشلانان شنلیکلر گنچ اوغلانلارین تونقال قالییاراق آلوولاندیرماسی ایله باشلار. بو ایش بایرام اؤنجه‌سی تورپاق/ اوت چرشمبه آخشامینا قدر اولان، سو، اود و یئل آدلانان گونلرده دوام ائدر. قیزلی ـ اوغلانلی تونقالین اطرافیندا توپلاشاراق اوخویوب، اوینارلار و اودون اوستوندن آتیلاراق اؤزللیکله قیزلار دییر ” آتیل ماتیل چرشنبه – باختیم آچیل چرشنبه”( بونو سودان دا آتیلاراق سؤیلرلر). بو مراسیم آخیر چرشمبه گونون یوکسک سوییه‌ده گئچیریلر. او گونو داها بؤیوک تونقال قالانار، داها چوخ اینسان توپلاشار، داها یاشلی اینسانلار حتّی آغساققاللاردا شنلییه قوشولارلار، توی چالینار جالمان گئدیلر. فیش-فیشالار آتیلار، توفنگلر شاققیلدار اود قالاقلاری اوجا داملاردا دا یاندیریلار، بوتون میلت الینده اولان بوتون ایمکانلاردان ایستیفاده ائده‌رک شنلییه شن قاتماغا چالیشار. او گئجه ایسه اؤزونه مخصوص تؤرنلرله ائولرین داخیلینده و ائشیکده میلت چرشمبه مراسیملرین یئرینه یئتیره‌رک بایرام گونونه حاضیرلانار. گؤز قارالدیقدان سونرا هرکس اؤز ائوینه گئدر، چرشمبه سوفره‌سینین باشیندا اَیلشیلر. آنانین هفته‌لر بویو زحمت چکیب پیشیریب- دوشوردویو میللی یئمکلرله، باغ-باخچانین پوزولدوغو زاماندان ساخلانیلان ” “میلاق” – “قوز” و آتانین آلیب گتیردیگی شیرنییاتلا بعضاًمیش سوفره نعمتلریندن فایدالانیلار. اورمودا بایراما بیر آی قالاندان خانیملار قوللارین چیرمالییاراق حاضیرلیغا باشلار. اورمو نعمتلریندن اولان دوشاب، قوز و بونا بنزر محصوللاردان ایستیفاده ائده‌رک “سوجوق ” سررلر. هر محلله‌ده نئچه عاییله توپلاشیب بوغدا گؤوردرلر، بایراما نئچه گون قالمیش اونو ازیب سویون چیخاراراق آسدیقلاری بؤیوک تییانلاردا سمه‌نی پیشیررلر. سمه‌نی پیشیرمه مراسیمی اؤزو- اؤزلوگوده دیرلی بیر مدنییتدیر. تییانین آلتی ۳-۴ گون سؤنممه‌لی و بوتون بو مودتده اونو اوزون چؤمچه‌لرله قاریشدیرمالی اولدوقلارینا گؤره اؤزللیکله گئجه‌لر خانیملار اونون باشینا توپلاشیب بللی شئیرلر اوخویوب، اؤزل هاوالار اوینارلار. بئله دییرلر” سمه‌نی آی سمه‌نی ساخلا منی- گلن ایل بیرده گؤیردرم سنی”.
سوجوق سرمه اوندان آسان بیر ایش دئییلدیر، اودا اؤزلرینین حاضیرلادیقلاری نیشاستا، پایزدا باغدا پیشیریلمیش دوشاب وچیرپیلیب گتیریلمیش قوزون قاریشیمیندان حاضیرلانار. گونلر بویو اؤزل یئرده اؤزل تخته‌لر اوستونه سریلمیش تمیز سوفرلرین اوستونده یاتیردیلار، دفعه لرله چئوریلر، اؤزونه گلدیگی زامان ییغیلیب قازانلارا توپلانار. آرتیرمالییام‌کی، اورمو شهرینده یاشایان و کؤکو اورمولو اولان بوتون عاییله‌لرین اطراف کندلرده اوزوم باغلاری اولاردی. اونا گؤره‌ده یوخاریدا آدینیچکدیگیم میللی یئمکلر ویا پیش-پیشا نئیقازانی آسیب ” بیدمیشق ” آراغی چکمک ویا پایزدا “نانه- شاهیسترم” و باشقاینسان ساغلاملیغینا فایدالی اولان اوتلارین آراغینین چکیلمه‌سی کندلرده اولدوغو کیمی شهرلرده ده یایقین ایدی. بو ایشلرین چوخونون قادین و کیشی ایشبیرلیگینه ائحتیاجی اولدوگونا گؤره عاییله‌ده چوخ یاخین ایلیشگیلری گؤرمک مومکونویدو. اؤزللیکله کند حیاتیندا قادینلارین بؤیوک رولو اولاردی. ائو و ائشیک ایشلری قادین و کیشی آراسیندا برابر پلانلاشدیریلاردی. هانکی یئرین بوغدا، هارانین توتون- بوستان ـ یئرالما اکیلمه‌سی ویا عاییله حیاتینین باشقا پروبلملری عاییله‌ده موزاکیره اولوب نتیجه‌یه باغلاناردی. قادینلار اکین یئرلرینده اؤزللیکله اوزوم باغلاریندا چالیشدیقلاری کیمی کیشیلرده ائوده‌کی موختلیف ایشلرده ایشتیراک ائدئردیلر. قادین آنادیر، آنابوتون چتینلیکلره دؤزر، تاکی عاییله داغیلماسین ـ اوشاقلار خوشبخت اولسون فلسفه‌سینه گؤره، بلکه‌ده قدیم تورک عنعنه لرینه اویاراق قادینلارین عاییله‌ده‌کی رولو همیشه بیرینجییدی. بایرام تؤرنلرینده ده قادینلارین بؤیوک رولو اینکار ائدیلمزدیر. اونا گؤره‌ده بیللی-بیللی مراسیمینده، ارلیک قیز اولان ائولرده، تزه تانیشدیغی سئوگیلیسینه چرشمبه یئمیشی و بایراملیق باغلاماغا ایجازه یئتگیسی آنجاق آنادایدی.(یازینی بیر داها اوخورکن گؤز یاشلاریمی توتامیرام، تانری اورمونون باشینین اوستونده‌کی قارا بولوتلاری تئزلیکله اوزاقلاشدیرسین).
بیللی- بیللی ساللاماق مراسیمیندن دانیشماق ایسترکن اولو شهرییارین” آی نه گؤزل قایدادی شال ساللاماق- بی شالینا بایراملیغین باغلاماق” میصراع لارینی خاطیرلامادان گئچمک دوغرو دئییلدیر. دئمک، او بؤلگه‌ده و بوتون آزربایجاندا بو دب وارمیش و بوگونده دوام ائدیر. آخیر چرشمبه گئجه‌سی گنج اوغلان اوشاقلاری شاملارین یئییب- یئمه‌میش، دسماللارینا و یا بؤرکلرینه ایپ- قاییش و یا بیر شال باغلییاراق داملارا چیخارلار و دسمال ساللارلار. ائوین اوستونده باجا وارسا اورادان، یوخسا پنجره‌نین قاباغیندان شاللار ساللانار و هر ائو اؤز ایمکانلاری داخیلینده اونا چپ-چره باغلار. گنجلر قوزلاری توپلار، صاباحیندان باشلییاراق بایرامدان بیر نئچه گون گئدینجه جویز اوینارلار. بویانمیش یومورتالاری توپلویاراق او گونلر یومورتا دؤیوشدوررلرکی، اونون اؤزونون قایدالاری وار. پوللاری توپلویاراق او گونلرده رسم اولان موختلیف آشیق اویونلاری، دووارا ووردو، باژور و اونا بنزیین اویونلار اوینارلار. آشیقلارین بعضاً آلچی و تووخان طرفلری سورتولر، اونون جیک ویا بؤک دوردوگو زامان بیر شئی قازانماز، آنجاق اومبا دوردوغوندا بوتون اویونو اودار. آشیق هئچ زامان ایکی آیاق اوستونده دورماز، بلکه اونا گؤره‌دیرکی، او دوروشون اؤزل آدی یوخدور.
بیللی- بیللی گئجه‌سی ان دویغولو آنلار قیز اؤز نیشانلی سینین دسمالینا باغلادیغی بایراملیق آنلاریدیر. دسمالی و یا بؤرکو اؤنجه‌دن تانییان قیز آنانین امری ایله اونا چرشمبه یئمیشی باغلار. آنجاق آنانین گؤرمه‌مه‌سی شرطی ایله اؤزونونده حاضیرلادیغی بایراملیغی باغلار، باخمییاراق‌کی بایراملیقلار اساسن بایرام گونونده‌کی گؤروشلرده وئریلر.
او گئجه بوتون عاییله‌لرده یاخشی و موثبت سؤزلر دانیشیلمالیدیر، چونکی گنج اوغلان و قیزلارین آچار سالمالاری هر قاپینین آرخاسیندا اولا بیلر. آچار سالانین ائشیتدیی سؤزلرین کئیفییتینه گؤره اونون گله‌جک شانسینین نئجه‌لیگی معلوم اولار اینانجیندادیرلار.
بایرام گونو هر کس تزه پالتارلارین گئییب، اؤنجه ائرئفاتا گئدرلر وگئچمیشلرینین مزاری باشینداحالوا پایلاییب فاتیحه اوخورلار. سونرابیر- بیرینین گؤروشلرینه گئده‌رک بایراملارین تبریک ائدرلر. بو گؤروشلرده اؤنجه‌لیک یاسلی اولان عاییله‌لر و همچنین آغساققاللار و قدیم زامان کندین اربابی و یا خانی اولاردی. او گونو ایل تحویل اولاندا کندین ویا محلله‌نین تویچوسو دام اوسته جیخار و بؤیوک تویو گومبولدادار، چوخ چکمزکی جاوانلار توپلاشیب اویناماغا باشلارلار.
یوخاریدا دا قئید ائتدیگیم کیمی بیر طرفده یومورتا دؤیوشدوررلر، بیر طرفده توپ اوینارلار، بیر طرفده”تزه اویونومون ال شققیسی ” دییه‌رک پیل-دسته اوینارلار،آنجاق بؤیوکلر داها زییاده ائولردگؤروشه اوتورارلار ویا گؤروشه گئدئرلر.
او گونو بوتون عاییله عوضولری بیر ـ بیرینه بایراملیق وئرر، گؤروشه گلنلرینده چوخو اؤزللیکله یاخین قوهوملار اوشاقلارا بایراملیق وئرمگی اونوتماز.
فیکریمجه بو بایرامین ان گؤزل اینسانی دیری کوسولولرین باریشماسیدیر. عمومییتله کوسولو اولانلارین اؤزلری گؤروشوب باریشارلار، یادا گؤروشه گئتدیکلری ائوده بیر- بیرلرین گؤروب باریشارلار. پروبلم چوخ بؤیوک اولورسا آغساققاللار قوللارین چیرمالاییب بو ایشی یئرینه یئتیررلر، گنجلر آراسینداکی کوسولولر ایسه اؤز دوستلارینین پلانلاشدیردیغی و هاضیرلادیغی گؤروشته گویا تصادوفی بیر- بیرلرین گؤروب گؤروشوب باریشارلار، یوخسا یولداشلارینین خواهیشی ایله ال سیخیشارلار. بوتون چابالار اینسانلارین باریشماسی و یئنی ایله کوسولو گیرمه‌مه‌سی اوچون یئرینه یئتیریلر و باشاریلیدا اولار.
بایرام گونو آرالاریندا شیکایت اولان چوخلو عاییله‌لر باریشار، پولیس، ژاندارما و یا ائدلییه‌ده‌کی آغیر شراییطدن جان قورتارار.
بعضی فرقلیلیکلر اولسادا بوتؤو آزربایجاندا دئمک اولارکی، باهار بایرامی عئینی قایدالارلا گئچر. باخمییاراق‌کی شیمالی آزربایجانلا گونئی آراسیندا اوزون مودت آیریلیق اولموشدور و اؤزللیکله ایستالین دیکتاتؤرلوغو بیر طرفدن میللی گونلریمیزی اونوتدورماغا چالیشیرکن بیر طرفدنده تورکلوک شووروموزو عزمی چالیشمیشدیر. قوزئیده گئچیریلن باهار بایرامی تؤرنلری گونئیده‌کی ایله چوخدا فرقلنمیر. باکی‌دا قالدیغیم اون ایل مودتینده بونو درینلیکلرینه قدر حیس ائتسمده قوزئیده‌کی بعضی شنلیکلرین گونئیده‌ده گئچیریلمه‌سی آرزولاریما داخیلدیر. شوبهه یوخدورکی جنوب‌دا دا اسکیدن قالمیش دیرلی موناسیبتلرین شومالا داشینماسی کولتوروموزون گئنیشلنمه‌سی اوچون ضروریدیر. باکی‌دا گئچیریلن بایرام تؤرنلرینین زیروه‌سینده بایرام گونو شهرین مرکزی و باشقا یئرلرینده‌کی،چال-چاگیر پروگرامیدیر. باکی مئرینین بؤیوک دیقت و زحمتله حاضیرلادیغی بو شنلیکده بوتون صنعتچیلر ایشتیراک ائدر و بیر قایدا اولاراق دؤولت باشچیسی شهرین مرکزی و ایچری شهرده گزینتییه چیخار، خالقلا بایراملاشار، گلین کیمی بعضاًمیش باهار قیزی ایله راستلاشار. باهار قیزینی شهرین بیر چوخ یئرینده گؤرمک، خالقلا بایراملاشماغینی و بعضاً گنچلرلن-انوی یومورتا دؤیوشدومه‌سینی گؤرمک مومکوندور.
شومالدا دا گونئیده اولدوغو کیمی زحمتکئش قادینلاریمیز گونلر اؤنجه‌دن بایراما حاضیرلیق گؤرر و دادی داماغیمدان گئتمیین مشهور “شکربورا” بول- بول پیشر. گنچلر قاپلارین آرخاسینا بایراملیق آلماغا گه‌لر، اینسانلار بیر- بیرینین گؤروشونه گئده‌رک بایراملاشار.
تبریز و اطراف کندلرینده بعضی اؤزونه خاص تؤرنلر اولسادا عمومی گئدیشات چوخدا فرقلنمز.
تبریزده تونقال قالاییب اود یاندیرماق اورمو قدر عظمتلی اولماسا دا آخیر چرشنبه گونو ترققه آتماق و فیشفیشا فیرلاتماق بوتون شیددتی ایله دوام ائدر. دقیق خاطیریمده‌دیرکی او گونلر اؤزل ساخسی تورپاغیندان دوزلمیش، ایچینه گوگورد و باریت دولدورولموش اوسکوک بویدا بیر پاتلایان ساتیلاردی. او آیاق آلتیندا پاتلاییب سس وئردیغی کیمی گنچلرین اؤزونون سیمدن دوزلتدیغی بیر آلته یئرلشدیریب، اوزاغا فیرلادیلاردی، یئره دوشونده آلوولا بیرلیکده شاققیلداردی.
تبریز و اطراف کندلرینده چرشنبه آخشامی شال ساللاما و اود یاندیرما مراسیمی یئرینه یئتیریلدیغی کیمی او گونو نیشانلی قیزلارا بایرام پایی آپاریلار. آنامین بایرام تلاشلاری یادیما دوشنده، خصوصن نیشانلیلارا “بایرام پایی” بوتون آنالار قارشی‌سیندا باش اَیمیین سئوینجین یاشادیر. سهند داغینین اتکلرینده یئرلشن قارلی-بورانلی و سویوق هاوالی کندلرده نیشانلی قیز بئی شالینا، قیشدا موختلیف رنگلی ایپلردن توخودوغو جورابین باغلار.
تبریزده چرشنبه‌لیک دئییلن بو پای داها اؤنملی و داها قایدالی بیچیمده تنظیملنر. او گون نیشانلی قیزین گؤزو قاپیدا اولدوغونا گؤره ماددی دوروموندان آسیلی اولمویاراق بوتون نیشانلی عاییله‌لر قیز ائوینه چرشنبه‌لیک گؤندرر. ماددی ایمکانی اولانلار بیر، بعضاً داها چوخ خونچا بعضیییب حاضیرلایاراق اونا آز یاشلی بیر اوغلان اوشاغی قوشاراق قیز ائوینه یوللارلار. اؤزل بیر فورمادا تاختادان دوزلدیلمیش بو خونچالاردا عمومییتله بولوتلا شیرنییات، اؤزللیکله تبریزده چوخ مشهور اولان ” قورابییه”،نیشانلی قیزا دونلوک- آیاق قابی و چادیرالیق، قاینانایا دونلوک، قایناتایا آیاق قابی، بالدیزلارا چادیرالیق و قایینلارا کؤینک ویا کؤینکلیک آپاریلار. ماددی ایمکانی اولمویان عاییله‌لرده ایسه “مژمئی” دئییلن میس قابلاردا ویا داها کیچیک سینیلرده آپاریلار، آما موطلق آپاریلار. تبریزده موختلیف فورمادا چرشنبه یئمیشی حاضیرلانار و توکانلاردا ساتیلار، ان یاخشیسی معمولا امیر بازارینین دالیندا اولار. آنجاق جووانزنلیکده تانینمیش اولان تبریز قادینلارینین چوخو بونو اؤزلری حاضیرلار. کیشمیش، خورما، باسدیق، قوز، بادام و بونا بنزر یییه‌جکلردن دوزلدیلمیش چرشنبه یئمیشی آنجاق او گون اوچوندور، بایرام گونونه ایسؤزل شیرنییات پیشر.
تبریزده او گئجه عمومن “بالیق پلوو ” یئییلر، شامدان سونرا یئمیش مژمئیسی گه‌لر، اوشاقلارا پای وئریلر، بؤیوکلر دجیندن فایدالانار. او گئجه آچار سالماق بؤیوک بیر زئوقله گئچیریلر، بئله‌کی بخت آستاناسینداکی قیزلار آیاقلارینین آلتینا بیر آچار قویاراق ائودئکی دانیشیقلارا قولاق آسارلار. اونا گؤره‌دیرکی، او گئجه هامی گؤزل سؤزلردن دانیشار، تویدان – بایرامدان دییر و قاپینین آرخاسینداکینی اؤز آرزیلارینا چاتدیرماق اوچون الیندن گله‌نی ائدر.
بایرام گونونه حاضیرلیق گونلر اؤنجه ائو- ائشیگین یوغولوب تمیزلنمیسی ایله باشلار، بایرام شیرنیسین چوخلاری بازاردان آلسادا قدیم عاییله‌لر اونو ائوده پیشیررلر. بادام ایچینی دیبک-دسته‌ده ازه‌رک نارینله‌دندن سونرا مخصوص اون، نیشاستا، بال ویا شکرله، ساری یاغ و گولاب قاتیلمیش سو ایله یوگوروب کیچیک دایره شکلینده تاوادا یوموشاقجاسینا قوورولموش قورابییه،لؤوزی و باقلاوا آدلاندیریلان بایرام شیرنیلری گونلر اؤنجه حاضیرلانار. قدیم اونون یوموشاق قالماسی اوچون میس قازانلارا ییغیلاراق ائولرده اؤزل فورمادا تیکیلمیش دیلابلاردا اوشاقلارین گؤزوندن ایراق ساخلانیلاردی و بایرام گونو دؤشنه‌رک گؤروشه گلنلره تقدیم ائدیلردی. البتته‌کی اوشاقلاردا اوندان اؤز نصیبینی آلاردی.
“بایرام سوفره‌سی ائودن- ائوه،عاییله‌دن –عاییله‌یه فرقلی بعضاًمیش اولسادا بو بایراما چوخ بؤیوک اهمییت وئرن و بوتون قایدالارین تیتیزلیکله یئرینه یئتیرمه‌یه جان آتان آنامین سوفره‌سین، سیککه- سمه‌نی- ساریمساق- سو- چیراق- آینا و قوران بزردی. ایل دئییشدیگی آن ایستیثناسیز اولاراق بوتون عاییله عوضولری او گونه قدر گئییلمه‌میش تزه پالتارلارین گییه‌رک سوفره‌نین باشیندا اولمالییدی. ایل دئییشن کیمی هامی بیر-بیرینه بایرامی تبریک دییردی، بؤیوکلر اوشاقلارا تزه پول و یا سیککه بایراملیق وئرردی، جاوانلار بویانمیش یومورتالاری گؤتوروب، دؤیوشدورمک اوچون کوچه‌یه چیخاردی”. کند یئرلرینده او گون چئشیتلی اویونلار یانیندا آت چاپدیرماق و دووشان اووونا چیخماق اؤزللیکله تبریزه درس اوخوماق اوچون گئتمیش و بایرامدا عاییله‌لرینین یانینا گلمیش جاوانلار اوچون اونودولماز خاطیره‌لر اولوردو. ان ماراقلیسی او کندلرده “توپ عربی” دئییلن بیر اویون اویناناردیکی، داها زییاده آمئریکالیلارین بوگون اوینادیغی ال فوتبالینا بنزردی. بایرام گونو او کندلرده کوسولولرین باریشماسی قدر گؤزل و دیرلی قایدا میللی کولتور اؤلچوسونده تایی تاپیلمییان قایدادیر.
بایراملاشماق هله‌ده اوزون مودت دوام ائدر،کیشیلر ایلک گونلرده گؤروشلرین باشا چاتدیرسالاردا قادینلار اونو سوردورر. اطراف کندلرده بیر میثال وار، دییرلرکی، ” قادینلار آرپا بیچیمینه قدر بایرام گؤروشونه گئدرلر”.
بؤیوک رسول‌اوغلو
۰۵٫۰۱٫۲۰۰۶
بو یازی تبریز سسی امکداشلاری طرفینده‌ن عرب الیفباسینا کوچورولموشدور.
