«تحقیر و فرودستی زنان در گرو جنسیت‌زدگی زبان در ایران»
ائلچین حاتمی
به عقیده اکثر دانشمندان تاریخ پیدایش انسان نزدیک به یک میلیون سال قبل بر می‌گردد. حدود شش هزار سال قبل نظام مادرسالاری بر جهان حاکم بوده است. پدرسالاری محصول شش هزار سال اخیر بوده که در نتیجه آن تمامی روابط اجتماعی تغییر کرده و جنسیتی شده است. جنسیتی شدن روابط اجتماعی موازنه قدرت را به نفع مردان تغییر داده و زنان را به یک طبقه فرودست تحت کنترل مردان تبدیل کرده است.
زبان روابط اجتماعی را در خود منعکس می‌کند. جنسیت‌زدگی زبان فرآورده نظام مردسالاری است و شدت و ضعف آن بسته به مناطق و فرهنگ‌های مختلف فرق می‌کند. زبان جنسیت‌زده زبانی است که به تولید و بازتولید نقش‌های کلیشه‌ای زنان می‌پردازد. کلیشه‌هایی که به تشدید تبعیض‌های عمیق فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و تحقیر زنان در جوامع دامن می‌زند.
فرکلاف در کتاب زبان و قدرت معتقد است که گروه‌های اجتماعی (که بررسی طبقه، قومیت، جنسیت و یا زبان) تعریف می‌شوند برای کسب و حفظ قدرت ناگزیرند هم‌واره در نزاع با یک‌دیگر باشند و تضاد نیز مانند رفاه یا خشونت چرخه‌ای تکرار ناپذیر است. در واقع این تضاد است که موجب تحول و دگرگونی‌های جزیی و بنیادی در نظام‌های اجتماعی می‌شود. زبان نیز یکی از حیطه‌های تضاد است. زیرا گروه‌های اجتماعی می‌کوشند با کنترل زبان اعمال قدرت کنند و در این تضاد، کنترل زبانی پاداش برای گروه‌های فرودستی است که زبان را تحت کنترل خود می‌گیرند.
محمد رضا پهلوی، شاه سابق ایران در یک مصاحبه تلویزیونی عقل و هوش زنان را ناقص‌تر از عقل مردان دانست و فرح پهلوی همسر وی هم آن را تایید کرد
بر اساس نظریه فرکلاف کنترل زبانی در زبان جنسیت‌زده دیده می‌شود که مردان با پنداشتن خود به عنوان گروه‌های بر‌تر اندیشه‌ها، تجارب، خواسته‌ها و دیدگاه‌های مردانه خود را از طریق زبان جنسیت‌زده به عنوان هنجاری برای سایر افراد جامعه بویژه زنان تحمیل می‌کنند.
جنسیت‌زدگی زبان تصاویر منفی و کلیشه‌ای از زنان را به نمایش گذاشته و آن را بر کل جامعه القا می‌کند. به کارگیری مداوم چنین زبانی با اصطلاحات و عبارات جنسیت‌زده باعث استثمار ذهنی و فکری زنان شده و در کل باعث ایجاد یک نوع عادت به شنیدن و مشاهده این رفتار‌ها و کاربرد این کلیشه‌ها در زبان در جامعه می‌شود. این مسئله یکی از عوامل اصلی بی‌تفاوتی و عدم واکنش اکثریت زنان در مقابل استفاده از چنین عبارات و اصطلاحات در اجتماع می‌باشد.
زبان جنسیت‌زده باعث ترویج مطالب تحقیرآمیز و بی‌ادبانه نسبت به جنس دیگر می‌شود که مخاطب آن عمومن زنان می‌باشد.
سنت‌های کهن و باورهای مذهبی مردسالار در بسط و توسعه جنسیت‌زدگی زبان تا به امروز نقش به سزایی داشته است. روحانیون مذهبی، شاعران و قدرت حاکمه در طول تاریخ مردانه نقش به سزایی در تولید و خلق اصطلاحات، جملات و عبارات جنسیت‌زده که عمدتن زنان را هدف گرفته است، داشته‌اند. نمونه‌هایی از این عبارات و اشعار در زیر آورده می‌شود:
– علی بن ابی‌طالب، امام اول شیعیان در نهج البلاغه زنان را ناقص‌العقل دانسته است و فتوا داده «خوابیدن برای زن حلال نیست تا زمانی که خود را بر همسرش عرضه کند؛ یعنی زن لباس خود را از تن درآورد و به‌بستر شوهر برود و به او بچسبد.» (قانون قوه باه تالیف محمد ابراهیم آوازه رضوی، انتشارات سلسه قم – ص ۲۱)
ابولقاسم فردوسی هم در اشعاری به تحقیر زنان پرداخته و ستایش زنان را به ستایش سگان تشبیه کرده است
– ابولقاسم فردوسی هم در اشعاری به تحقیر زنان پرداخته و ستایش زنان را به ستایش سگان تشبیه کرده است.
– سعدی هم در پاره‌ای از اشعارش زنان را فرمان‌بردار و فرودست دانسته است.
-محمد رضا پهلوی، شاه سابق ایران در یک مصاحبه تلویزیونی عقل و هوش زنان را ناقص‌تر از عقل مردان دانست و فرح پهلوی همسر وی هم آن را تایید کرد.
– روحانیون مذهبی همیشه در منابر مساجد با به کار بردن عبارات و اصطلاحات جنسیتی‌زده به تحقیر زنان در مقابل مردان پرداخته و با توجیه گفته‌های خود با باورهای مذهبی مردانه، مردان را تشویق به اعمال محدودیت شدید بر زنان کرده‌اند.
هر روزه می‌توان نمونه‌های زیادی از این کلیشه‌های جنسیتی را به اشکال مختلف در رسانه‌های دولتی، نوشته‌های روزنامه‌های رسمی، شبکه‌های اجتماعی، وبلاگ‌ها و وب سایت‌ها، کتاب‌ها و مجلات مشاهده کرد.
در زبان جنسیت‌زده معمولن صفات منفی به زنان و صفات مثبت به مردان نسبت داده می‌شود. این صفات جنسیت‌زده تقریبن در همه زبان‌های دنیا دیده می‌شود، ولی شدت و اثر آن‌ها در جوامع غیردموکراتیک و مذهبی نسبت به جوامع دموکراتیک و سکولار بیش‌تر است. فحش‌های جنسی در دعوا و درگیری‌ها به اعضای مونث خانواده طرف مقابل، جوک‌های جنسی، شوخی‌های جنسی و به کار بردن صفات مثبت برای مردان نمونه‌هایی از کلیشه‌های جنسیت‌زده در سراسر جامعه ایران است که روزانه در کوچه، بازار و اماکن عمومی به گوش می‌رسند. تحقیر زبانی زنان، با کمترین انتقاد در جامعه ایران روبه‌رو می‌شود، به راحتی پذیرفته شده و به سرعت گسترش می‌یابد.
علی بن ابی‌طالب، امام اول شیعیان در نهج البلاغه زنان را ناقص‌العقل دانسته است و فتوا داده خوابیدن برای زن حلال نیست تا زمانی که خود را بر همسرش عرضه کند
در ایران صفات، عبارات کلیشه‌های زبانی جنسیتی نظیر، مرد و نامرد، جوان‌مرد، زن صفت، ناقص‌العقل، عیال خانه، قول مردانه، شیر زن، زن ذلیل، کمتر از زن، برادری و برابری، عورت و صد‌ها عبارات و اصطلاحات جنسیت‌زده دیگر در زبان آحاد جامعه دیده می‌شود.
با وجود حکومت مردسالار و ضدزن جمهوری اسلامی ایران پالایش این عبارات و اصطلاحات از زبان مردم جامعه غیرممکن به نظر می‌رسد. دولت ایران هم تاکنون برنامه‌ای برای زدودن این عبارات و اصطلاحات از زبان نداشته و در مقابل از تولید، باز تولید و گسترش آن در جامعه، با تبعیضاتی که در قوانین حکومتی بر زنان روا داشته، حمایت کرده و به آن جنبه قانونی داده است.
بهترین راه برای زدودن و کاستن از تاثیر این کلیشه‌های جنسیتی بالا بردن سطح آگاهی مردم و همراه با آن افزایش انتقاد‌ها و حساسیت‌ها در جامعه به ویژه بر آن در یک فضای دموکراتیک است. تا اینکه این مسئله از سطح ناخودآگاه به سطح خودآگاه آورده شده و مرتبن زبان مورد اصلاح قرار گیرد. این موارد در مورد جوک‌های قومیتی هم صادق است. نقد و بررسی زبان جنسیت‌زده و مبارزه با کلیشه‌های قومیتی در زبان، می‌تواند به تدریج از تاثیر منفی تبعیض‌های جنسیتی و قومی در جامعه بکاهد.
رسیدن به برابری جنسیتی و عدالت اجتماعی در ایران بدون پالایش و اصلاح زبان از صفات جنسیت‌زده و کلیشه‌های جنسیتی و قومیتی دشوار است. مبارزه جنبش‌های اجتماعی برای رفع تبعیض‌های جنسیتی، قومیتی، مذهبی و غیره به منظور برابری سیاسی، اقتصادی و حقوقی بین گروه‌ها و طبقات مختلف اجتماعی بایستی موازی و هم‌زمان با رفع این کلیشه‌ها و اصطلاحات از زبان که به تشدید تبعیض‌های عمده جنسیتی، قومیتی، مذهبی و اجتماعی دامن می‌زند، باشد.
رادیو کوچه
