تُرکان قاجار در ایران آخرین سلسله از تُرکان می باشند که بر ایران حکومت نمودند. حکومت طویل المدت قاجاریه مملو از کش و قوس هایی است که هنوز جایگاه بایسته ی خویش در تاریخنگاری ایران را نیافته است. برخی از محققین، تُرکان قاجار را بسان بسیاری از امپراطوریهای تُرکِ دیگرِ حاکم در ایران حکومتی در خدمت فرهنگ فارسی قلمداد نموده و گروهی نیز قاجاریه را جزئی لاینفک از حکومتی تُرکی قلمداد می نمایند. نکته ای که به نظر راقم سطور باید در تحلیل قاجاریه مدنظر داشت عدم نگاه پوزیتیوستی به این حکومت و عدم تحلیل آن به صورت کُل می باشد. قاجارها مدت زمان زیادی بر ایران حکم راندند و در این مدت نیز در مقاطع گوناگون سیاستهای مختلفی متناسب اداره ی کشور در پیش گرفتند. از این رو تحلیل این حکومت در قالب دوره های مختلف مثمر ثمرتر می باشد. آنچه که در نوشتار ذیل به بررسی آن خواهیم پرداخت نامه ای رسمی از سوی حکومت قاجار خطاب به دولت عثمانی می باشد که در نتیجه ی اشغال دولت عثمانی و امضای معاهده ی صلح با اشغالگران نگاشته شده است.

با پیشرفت های روی داده در زمینه رفاه اجتماعی در غرب، برخی از روشنفکران مشرق زمین در واکاوی علت این پیشرفتها به اهمیت تکیه ی دولتمداری بر هویت ملی به جای هویت مذهبی پی بردند. از این رو در دنیای شرق شاهد اوج گیری جنبشهایی در جهت احیای هویت ملی در مقابل هویت مذهبی حاکمان گردیدیم. این جنبش های در دولت عثمانی و ایران یک نام بر خویشتن نهاد و آن تجددگرایی بود. تجددخواهان تُرک در ایران با مرکزیت آزربایجان انقلاب مشروطه را سبب گشتند. اگرچه برخی از افراد انقلاب مشروطه را به دلیل روی کار آمدن دولت پهلوی مورد انتقاد قرار می دهند ولی سؤالی کی در این خصوص می توان پرسید این است که آیا جنبش مشروطه با آگاهی بدین موضوع که در نتیجه ی انقلاب، حکومت پهلوی به روی کار خواهد آمد، علم عصیان برافراشتند یا تنها، خواهان اصلاح سیستم حکومتی قاجاریه در راستای افزایش آزادیهای مدنی و گسترش رفاه اجتماعی بودند؟ چنانکه شبیه این پروسه را در دولت عثمانی شاهد هستیم.

از یک سو دولت عثمانی و دولت قاجار دولتهایی با حاکمانی تُرک بودند و خاورمیانه نیز در اواخر حکومت این دو دولت شاهد اوج گیری جنبشهایی با تکیه بر هویت ملی بود، بدین سبب سیاسیون مغرب زمین خواهان موجودیت دو دولت آگاه به هویت تُرکی در خاورمیانه ای با منابع زیرزمینی مختلف نبودند، چراکه این روند منافع ملی این دول متفق را در آینده ای نه چندان دور می توانست به مخاطره بیاندازد. از آنجایی که این روند موضوع بحث نوشتار حاضر نمی باشد تنها با ارائه ی یک سند تلاش در اثبات این مدعا خواهیم داشت که قاجاریه پس از انقلاب مشروطه در ایران خواهان بازتعریف تُرکی از خود بود.

نشریه ی “اراده ی ملیه” منتشره در شهر “سیواس” ترکیه که هر هفته دو مرتبه منتشر می شد در شماره ی سوم خود در تاریخ 21 سپتامبر 1919 میلادی مطابق با 29 شهریور 1298 هجری شمسی در صفحه ی چهار خویش نامه ای از دولت قاجاریه خطاب به دولت عثمانی با عنوان “ایران’دا حسیات” (احساسها در ایران) منتشر می کند که جملات به کار گرفته شده در این نامه از منظرگاه تاریخنگاری حائز اهمیت می باشد.

در وهله ی نخست نباید این امر را از نظر دور داشت که این نامه، نامه ای رسمی و سیاسی می باشد و به سبب ذات رسمی و سیاسی بودنش نگارنده، تلاش لازم در جهت حفظ ادبیات سیاسی را داشته است. از این رو می توان حدس زد مسئله ای که در این نامه انعکاس می باید بسی دامنه دارتر از جملات به کار گرفته می باشد که توانسته است در متن نامه گنجانیده گردد.

این نامه با بیان این جملات آغاز می گردد که ضربه ای که اکنون بر پیکره ی تُرکان وارد آمد ضربه ای بر پیکره ی تمامی دنیای اسلام می باشد که بدین سبب ما این اشغالگری را محکوم می نماییم. سپس بیان می نماید که تُرکان، ایرانی ها و هندوها اکنون باید متحد گردیده و در برابر دشمن واحد به مبارزه بپردازند و به نکوهش سیاست های “انگلستان” در منطقه در قبال تُرکان و چشمداشت آنها به تاج دنیای اسلام یعنی “استانبول” می پردازد. سپس این جمله ی حائز اهمیت را که در ذیل متن ترجمه ی فارسی و متن تُرکی آن آورده می شود بیان می گردد:

“امضای معاهده ای که سبب سقوط دولتی با سابقه ی ششصد ساله گردیده است، برای ما تُرکان و مسلمانان ماتمی ابدی است.”

متن تُرکی این جملات نیز بدین شرح است:

“آلتی یوز سنه لیک بیر دولت فجیع بیر صورتده ییقیلدیغینی صلح امضاسی گونو، گریده قالان بیز تورکلر مسلمانلار اوچون ابدی بیر ماتم گونودور.”

نکته ی حائز اهمیت موجود در این جمله تُرک خطاب نمودن خویشتن از سوی قاجاریه می باشد که به نکوهش سیاستهای “انگلستان” می پردازد.

بابک شاهد- سردبیر سایت “آرازنیوز”