بوشانما، ائولنمه، میراث، ویلایت ایله ایلگیلی قانونلارین اینجلنمه‌سی
ائولیلیک، اینسان حیاتینین ان اؤنملی قرارلاریندان بیری اولاراق، گونلوک حیات روتینینی، مسئولیتلرینی و حتی اجتماعی علاقه‌لرینی دگیشدیریر. اورتاق بیر حیات قورماق، ائولیلیک ایچینده‌کی روللارین تعیین اولونماسی و عایله‌لر آراسیندا یئنی علاقه‌لرین یارانماسی، گونلوک حیاتدا یئنی بیر دینامیک یارادیر. بوندان علاوه، ائولیلیک اینسانلارین گله‌جکده‌کی پیلانلارینا بؤیوک بیر ائتکی گؤستریر. لاکین، قانونی جهتدن ده ائولیلیگه داییر بیر سیرا سوروملولوقلار وار کی، بونلارین عدالتلی و چاغداش حیاتا اویغون اولوب اولمادیغی بحثه آچیق بیر مووضوعدور.
ایراندا ائولیلیک قانونلاری ایسلام قایناقلارینا اساسلانیر و مدنی قانونا گؤره تنظیم اولونموشدور. بونلارین ایچینده قادین و کیشینین حقوقو، ائولیلیکدهکی مسئولیتلر، بویروقلار و بوشانما کیمی مووضوعلار دا یئر آلماقدادیر. لاکین، بو قانونلارین برابر و عدالتلی اولماسی، ایجتیماعی شرطلره و زامانا گؤره دگیشه‌بیلر. خصوصاً قادینلارین حقوقو و ائولیلیکدهکی استاتوسلاری، گونوموزده دگیشن ایجتیماعی شرطلره گؤره یئنیدن دگیشدیریلمه‌سی لازیم اولان مووضوعلارداندیر.
مثال اولاراق، ائولیلیکده قادین و کیشینین برابر حقوقا مالیک اولماسی، قادینلارین ایش حیاتیندا فعال اولماسی و ائولیلیکدهکی اورتاق مسئولیتلرین بؤلوشولمه‌سی کیمی مووضوعلار، ایجتیماعی دگیشیکلیکلرله بیرلیکده یئنیدن دگیشدیریلمه‌سی لازیمدیر. بونلارین اوستونه، ائولیلیکدهکی شیددت و قادینلارین حوقوقلارینین قورونماسی کیمی مسئله‌لر ده قانونی جهتدن یاخشی تنظیم اولونمالیدیر.
دیرنیش گنجلیگی درگیسی‌نین بو ساییسیندا ۸ مارس دونیا قادینلار گونو موناسیبتی ایله، ائولیلیکدهکی بیر نئچه قونونو اله آلیب و اونلاری قانونی اولاراق اینجه‌له‌مک ایستردیک:
ائولنمه:
ایران مدنی قانونونا باخدیغیمیزدا، ائولیلیکله باغلی ایلک گوزوموزه چارپان قونو، ائولیلیک یاشیدیر. مدنی قانونون ۱۰۴۰-جی ماده‌سینه گؤره، ائولیلیک یاشی قیزلار اوچون ان آزی ۱۳ یاش، اوغلانلار اوچون‌سه ان آزی ۱۵ یاشدیر. اگر قیزین ولی‌سی یا قیمی بو ایشه راضیدیرسا و ایزین وئررسه، قیز داها کیچیک یاشدا دا ائولندیریله‌بیلر. آما گونوموزده‌کی بیلیمسل آراشدیرمالارا گؤره، بو یاشدا بیر قیزی یا اوغلانی ائولندیرمک نه‌قدر ساغلیقلی منطقلی اولا بیلر؟ بونون یاشادیغیمیز توپلوم اوچون ائتکیلری نه‌لردیر؟ بو ایجتیماعی فنومئن هم روحی، هم فیزیکی، هم ده قانونی اولاراق سورغولانماسی گرکن بیر مسئله‌دیر. چونکو همین قانون کیتابینین ۱۰۶۰ و ۱۰۶۱-جی ماده‌لرینه گؤره، ائولنن اینسانلار عاقیل، بالیغ (یئتیشکین) و رشید اولمالیدیرلار. آما بیر ۱۳-۱۵ یاشلی اوشاق نه‌قدر بالیغ اولموش اولابیلر؟ بونون سورغولانماسی گرکیر.
گونوموزده اوشاقلار چوخ فعال و هوشلو (ذکی) اولسالار دا، ائولیلیک مسئله‌سی چوخ آغیر مسئولیتلر داشینماسی گرکدیرن بیر ائیلمدیر. محکمه اوشاغین آنلاییشلی و ذکی اولدوغونو گؤز اؤنونده بولوندوراراق اونو ائولیلیک اوچون بالیغ و رشید سایابیلمز. بو مسئولیت اوشاقلارین بوینونا یوکلندیگی زامان، اوشاقلار هر آچیدان منفی تأثیرلر گؤرور. بونونلا دا قالمایاراق، بو مسئله‌نین منفی سونوجلارینی توپلومدا ده گؤروروک: بوشانمالارین آرتماسی، قادینلارین ارلری طرفیندن اؤلدورولمه‌سی، اوشاق یاشدا آنا اولان قیزلارین بو سببدن حیاتلارینی ایتیرمه‌سی، دوزگون تربیه آلمایان اوشاقلار و یانلیش یوللارا چکیلمه‌لری و… کیمی مشکللرله قارشی-قارشیا قالیریق.
قادینلارین ائولیلیک قانونلاری واسطه‌سی‌ایله قیسیتلانماسی:
ایران مدنی قانونلارینا اساساً، بیر چوخ حاق شرطسیز اولاراق ارککلره وئریلمیشدیر و عئینی حاقلار آنجاق محکمه قراری ایله قادینا وئریله‌بیلر. بوشانماق، اوشاغین ویلایتی، یاشاییش یئرینین تعیین ائتمه حاققی و بونلاردان علاوه، قادینین ارینین ایزنی اولمادان اولکه‌سینی ترک ائده بیلمه‌مه‌سی، ایسته‌دیگی ایشده ایشله‌یه بیلمه‌مه‌سی، ایسته‌دیگی ائوده یاشایا بیلمه‌مه‌سی، ایران مدنی قانونلاریندا قادینلارا قارشی نظرده توتولان محدودیتلر آراسیندادیر. آنجاق هر قادین بیر اینسان اولاراق عدالتلی حاقلارا صاحیب اولمالیدیر.
توپلومدا بعضی کسیملر قادینلارین بو قونولاردا عدالتلی قانونلار طلب ائتدیکلری زامان قادینلارین ائلنمه سورجینده کبین پولو و نفقه کیمی قونولاری اؤنه سوره‌رک بو حاقلاردان وازکئچمه‌لی اولدوقلارینی ایره‌لی سورورلر. آما گونوموزده گلنه‌کسل و سنتی توپلومدان مدرن توپلوم حیات طرزینه گئچیشده اولان توپلوموزدا قادینلار آرتیق موستقیل و عدالتلی بیر یاشام سوردورمک ایسته‌دیکلری اوچون ائولیلیک قانونلاری واسطه‌سی‌ایله قیسیتلانماق ایسته‌میرلر. گونوموزده‌کی باخیش آچیلاری عدالت و برابرلیکدن یانادیر.
اوشاغین ویلایتی:
باشدا بو قونویا دئیینمه‌لیگیک کی اوشاغین ویلایتی و حضانتی تام فرقیلی قونولاردیر. حضانت، اوشاقلارین گونلوک باخیمیندان، تربیه‌سیندن و اونلارین روحی و جسمی اینکیشافیندان مسئول اولماق دئمکدیر. بو، اوشاقلارین یاشاییش شرطلرینی، ساغلاملیغینی و تعلیمینی احاطه ائدیر. اوشاقلارین حضانتی اگر قیز اوشاغیدیرلارسا ۹ یاشا قدر آنادا دیر و سونرا اوشاغین اؤز ایسته‌گینه باغلیدیر، اگر اوغلان اوشاغیدیرسا ۷ یاشینا قدر آناسیندا ۷ یاشیندان ۱۵ یاشینا قدر آتاسیندا و سونراسیندا اوشاغین اؤز ایسته‌گینه باغلیدیر.
ویلایت ایسه، اوشاقلارین قانونی و مالی ایشلرینی ایداره ائتمک حاققی‌دیر. بو، اوشاقلارین میراث، مال-مولک، تعلیم، ساغلاملیق و دیگر قانونی مسئولیتلرینی احاطه ائدیر. ایران قانونلارینا گؤره، ویلایت عادتاً آتایا وئریلیر. آتا، اوشاقلارین قانونی و مالی ایشلرینی ایداره ائتمکله سوروملو‌دور. آتانین اؤلومو یا اونون ویلایتدن محروم اولماسی حالیندا، ویلایت دیگر یاخین قوهوملارا (بابا، عمی، دایی و باشقالارینا) وئریلیر. آنجاق دوغرودان آنایا تانینمیر اؤنجه‌لیک آتانین آتاسیدیر (اوشاغین جدی). یعنی قادین اؤز اوشاغینین ویلایتینی آنجاق محکمه صلاح گوررسه آلا بیلر.
بوشانماق:
بوشانماق؛ ائولیلیک قرارینین قانونی یولو ایله سونلاندیریلماسی دئمکدیر. ایراندا بوشانما، ایسلامی قایناقلارا و مدنی قانونا اساسلانیر. بوشانما حاقلاری و حقوقلاری، حیات یولداشلارینین هر ایکیسینی ده قاپساییر آنجاق ارککلره شرطسیز و قوشولسوز تانینان بو حاق قادینلارا شرطلر و قوشوللار چرچیوه‌سینده تانینیر یعنی ارکک ایسته‌دیگی زامان، قادینین رضایتی اولمادان بوشانا بیلر آنجاق قادین، بعضی خاص شرطلر چرچیوه‌سینده بوشانما حاققینی قوللانماق طلبی ایره‌لی سوره‌بیلر. بو شرطلر آشاغیداکی کیمیدیر:
– ارین نَفَقه‌نی وئرمه‌سه‌سی.
– ارین خیانت ائتمه‌سی.
– ارین قادینین حیاتینا خطر یاراتماسی.
– ارین نارکوتیک ماده‌لرینه باغیملی اولماسی.
– ارین قادینین حیاتینی چتینلشدیرمه‌سی.
بئله‌لیکله گوروروک کی بوردا دا برابرلیک و عدالت قونوسو گؤز آردی ائدیلمیش دورومدادیر.
ارث:
و سون اولاراق دا ارث و میراث قونوسونو اله آلماق ایسته‌ییریک. ارث قونوسوندا یالنیزجا ائولیلیک قونوسوندا دئییل، گنل اولاراق بیر برابرسیزلیک گؤرونور آما بیز بورادا یالنیزجا ائولیلیک چرچیوه‌سینده اینجله‌مه یاپاجاغیق. ائولیلیک نتیجه‌سینده ارکک و قادین بیر بیریندن ارث آپاریر آنجاق ارککلر قادینلاردان داها چوخ میراث آلیرلار. مثلاً، ارکک، قادینین میراثینین ۱/۲-سینی (اوشاق اولمادان) یا ۱/۴-ینی (اوشاق وارسا) آلیر. قادین ایسه، ارین میراثینین ۱/۴-ینی (اوشاق اولمادان) یا ۱/۸-این (اوشاق وارسا) آلیر. نه‌قدر بو قونو حاققیندا آچیقلامار یاپیلسادا بو قانون آچیقجا برابرسیزلیگین باریز نمونه‌سیدیر.
ائولیلیک، اینسان حیاتینین ان اؤنملی قرارلاریندان بیری اولاراق، اینسانلارین شخصی، ایجتماعی و قانونی حیاتلارینا بؤیوک تأثیرلر گؤستریر. لاکین، ایراندا ائولیلیک قانونلاری ایسلامی قایناقلارا اساسلاناراق تنظیم اولونموشدور و بو قانونلارین چاغداش دونیانین عدالتلی و برابرلیکچی باخیش آچیلارینا اویغون اولمادیغی آیدین بیر شکیلده گؤرونمکده‌دیر. خصوصاً قادینلارین حقوقو، اوشاقلارین ویلایتی و حضانتی، بوشانما شرطلری و ارث قونولاری کیمی مووضوعلاردا، ارکک و قادین آراسیندا بؤیوک برابرسیزلیک واردیر. بو برابرسیزلیکلر، ایجتیماعی عدالتین قورولماسینا مانع اولماقدا و قادینلارین حیاتینا منفی تأثیرلر گؤسترمکده‌دیر.
بیلیمسل آراشدیرمالار گؤستریر کی، ائولیلیک یاشینین آز اولماسی (۱۳-۱۵ یاش) اوشاقلارین روحی و فیزیکی ساغلاملیغینا زیان وئریر. بو یاشدا ائولنن اوشاقلار، چتین مسئولیتلرین آلتینا گیره‌رک، روانی و اجتماعی گلیشمه‌لری جدی شکیلده اولومسوز ائتکیله‌نیر. بونونلا یاناشی، قادینلارین ائولیلیکدهکی حقوقلارینین محدود اولماسی، اونلارین ایش حیاتیندا فعال اولماسینا و شخصی آزادلیقلارینا مانع اولور. خصوصاً بوشانما شرطلرینده ارککلره تانینان آزادلیقلار، قادینلارین حیاتینی چتینلشدیریر و اونلاری ارلرینه باغیملی حالا گتیریر.
ایراندا ائولیلیک قانونلارینین موعاصیر دونیانین عدالتلی و برابرلیکچی باخیش آچیلارینا اویغونلاشدیریلماسی، ایجتیماعی ترقینین اساس شرطلریندن بیریدیر. قادینلارین حقوقونون قورونماسی، اوشاقلارین ویلایتی و حضانتینده آنالارین رولونون آرتیریلماسی، بوشانما شرطلرینین عدالتلی دوزه‌نلنمه‌سی و ارث قونولارینین برابرلیکچی اولماسی، ایجتیماعی عدالتین قورولماسینا کؤمک ائده‌جک‌دیر. بونلارین اوستونه، ائولیلیکدهکی شیددت و قادینلارین حوقوقلارینین قورونماسی کیمی مسئله‌لر ده قانونی جهتدن یاخشی تنظیم اولونمالیدیر.
سون اولاراق، ائولیلیک قانونلارینین موعاصیر دونیانین عدالتلی و برابرلیکچی باخیش آچیلارینا اویغونلاشدیریلماسی، یالنیز قادینلارین دئییل، بوتون توپلومون گلیشمه‌سینه کؤمک ائده‌جک‌دیر. بو، اینسان حوقوقلارینین قورونماسینین اساس شرطلریندن بیریدیر و ایجتیماعی عدالتین قورولماسینا یاردیمچی اولاجاقدیر.
یازی دیرنیش گنجلیگی درگیسی‌نین ۷-جی ساییسیندا یایینلانمیشدیر.
