👤علی سعادت آذر؛ مدرس دانشگاه و کارشناس مسائل آسیای مرکزی و قفقاز

احداث دالان زنگزور یکی از اولین و مهمترین تبعات و نتایج جنگ دوم قره باغ است. با این ملاحظه که باز هم ایرانشهری ها با بزرگنمایی و عقده گشایی سعی در مداخله امیال شخصی خود در روندهای منطقه دارند و معمولا منافع ذهنی خود را جایگزین واقعیات می کنند؛ چه اینکه این کار را دهه هاست انجام می دهند و در کنار کادر های سیاسی و دیپلماتیک به غایت ناتوان و سفرای مصلحتی ایران در کشورهای منطقه و رفتارهای صرفا ایدوئولوژیک در سیاست خارجی، این قماش مهمترین عامل شکست ایران در منطقه قفقاز بوده و هستند.

نکته مهم این است که هیچ مرزی تغییر نخواهد کرد فقط دالانی ترانزیتی از خاک ارمنستان و نزدیک به مرز ایران از نخجوان به سمت آذربایجان احداث میشود. نگرانی از دسترسی های آذربایجان و ترکیه به مرزهای ایران است نه مالکیت آن. البته یکی از مسیر تجاری ایران به ارمنستان ازبین میرود اما در کل ایران در سالهای گذشته هم بهره برداری اقتصادی چندانی از این مرزها نداشته است.

واقعیت این است که اراده بین المللی و منطقه ای بر انجام آن است (توسعه جهان شرق) از چین و روسیه و ترکیه گرفته تا کشورهای آسیای مرکزی و مغولستان از آن بهره خواهند برد.

شرط عادی سازی روابط ترکیه گرجستان و آذربایجان با کشور منزوی ارمنستان نیز همین است و تحریم ها علیه ارمنستان برداشته خواهند شد.

به طور کلی ایران مخالف این تغییرات است و آن را تغییرات مرزی می پندارد اما مخالفت ایران راه به جایی نمیبرد چون اولا ارمنستان مخالفت چندانی ندارد ضمن انکه روی حمایت ایران هم هیچ حسابی باز نکرده و دوم هم زیرساخت های احداث راه آن در ۱۶۰ کیلومتر انجام شده و چیزی به اتمام نمانده.

روسها از دالان زنگزور برای اعمال فشار به ایران (در صورت نزدیکی ایران به آمریکا) استفاده خواهند کرد اما در نهایت هم به نفع زنگزور عمل خواهند کرد چون می توانند هردو کشور آذربایجان و ارمنستان را داشته باشند.

عملا اتحادی به نام ایران ارمنستان و روسیه در قفقاز دیگر وجود ندارد. ارمنستان در ظاهر دوست دارد از ایران کمک بگیرد اما شکست قره باغ نشان داد که ایران قرار نیست در روزهای حساس هزینه اضافی برای ارمنستان بکند.

ایران هم در قبال تحولات قفقاز هیچ ورقی برای بازی ندارد (ابزارهای چانه زنی ندارد) تکیه ایران بر امورات نظامی است و دوبار هم مانور نظامی برگزار کرده است. نتیجه آن دو مانور نظامی چه بوده است؟

همه از جایگاه و بی اثر بودن ابزارهای نظامی ایران مطلع هستند. سناریوی بعید هم حمله نظامی ایران است که تبعات بسیاری میتواند داشته باشد به ویژه اینکه داخل در وضعیت شکننده ای قرار دارد. تنها ابزار ایران برای اعمال فشار حرکات ایذایی است. استفاده از گروه های تحت نفوذ در منطقه ناردالان آذربایجان برای اعمال فشار، مطرح کردن حضور اسرائیل و عملیات روانی خواهد بود که البته بیشتر مصرف داخلی دارد تا اثر خارجی.

یک سناریو سیاسی هم وجود دارد آن هم کشاندن بخشی از جاده به داخل ایران و سهیم کردن ایران در منافع مادی این دالان هست که به دلایل تحریم ها و موضوعات بانکی و گمرکی و بیمه و fatf به راحتی ممکن نیست.

ایران در قبال هیچ بازیگری در جهان مزیت و ابزار چانه زنی ایجاد نکرده است؛ سیاست خارجی ورشکسته ای که حتی از دوستانی که برایشان سالها هزینه کرده و تلفات مادی و انسانی زیادی تقبل کرده، مانند عراق و سوریه، هم نمی تواند امتیاز بگیرد چه برسد به روسیه و چین و ترکیه قدرتمند در نظام بین الملل.

سیاست خارجی جمهوری اسلامی فقط یک بال دارد مبارزه با استکبار جهانی آن هم با مشت های گره کرده و شعار های بی اثر و البته پرهزینه. هر منفعت اقتصادی و سیاسی را قبلا در موضوعاتی مانند انرژی هسته ای و تقابل با جهان استکبار تقدیم چین و روسیه کرده است.

ما در تمام تحولات قفقاز در سه دهه گذشته نقشی تعارفی و فرمایشی داشتیم یا دست کم خیلی ما را جدی نگرفتند.

به عقیده بنده با این دست فرمان ما بازهم در قفقاز تماشاگر خواهیم بود چه حالا و چه چند سال دیگر؛ مانند رژیم حقوقی دریای خزر، جنگ دوم قرباغ و ترتیبات حقوقی بعد از جنگ و چند موضوع دیگر باز هم اراده بین المللی برما تحمیل خواهد شد.