👤 مجتبی نجفی

پیش از آنکه فرقه دموکرات آزربایجان در ۱۲ شهریور ۱۳۲۴ اعلام موجودیت نماید، حداقل ۵ تشکیلات در آزربایجان شکل گرفت. این تشکل‌ها عبارت بودند از؛ اتحادیه آزربایجان، کلوب پارتیزانی، جمعیت آزربایجان، زحمتکشان آزربایجان و کانون دموکراسی. پس از اخراج رضاخان از ایران در شهریور سال ۱۳۲۰ به دست نیروهای متفقین قضای سیاسی ایران امکان تنفس پیدا کرد و فعالان سیاسی آزربایجان در قالب تشکل‌های یادشده خواسته‌های خود را پیگیری کردند.

برخی از این تشکیلات‌ها تاکتیک و روش فعالیت متفاوتی داشتند به‌عنوان‌مثال کلوب پارتیزانی برای رسیدن به‌حق‌وحقوق مردم که توسط رژیم پهلوی سلب شده بود، اقدامات خشونت‌بار را نیز موجه می‌دانست. تشکیلات زحمتکشان آزربایجان که بعدتر تأسیس شد بیشتر بر حق‌وحقوق طبقه کارگر تأکید داشت؛ اما همه این تشکیلات‌ها در نقاطی همچون اجرایی شدن قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی مشروطه، آزادی فعالیت سیاسی و برخورداری از حقوق فرهنگی هر ایالت اشتراک نظر داشتند.

محمدرضا پهلوی که توسط نیروهای متفق به‌جای پدرش منصوب‌شده بود از همان ماه‌های آغازین حاکمیت به مبارزه با تشکل‌های شکل‌گرفته در ایالت‌های مختلف ایران پرداخت. در ایالت آزربایجان دست‌نشاندگان حاکمیت تمرکزگرای تهران بدون توجه به خواسته‌های تشکل‌ها آن‌ها را تجزیه‌طلب و عامل شوروی می‌خواندند. خصوصاً پس از پاییز ۱۳۲۲ که محمدرضا پهلوی اعتماد نسبی آمریکا و انگلیس را جلب کرده بود با تکیه‌بر حضور نیروهای نظامی آنان در ایران سعی داشت تا با ایجاد رعب در بین مردم مانع از پیوستن آنان به این تشکل‌ها گردد. وی در این راه از نیروهای وابسته به خود در ادارات دولتی، ژاندارمری، نهادهای نظامی و عوامل نفوذی حداکثر استفاده را برد. دیکتاتوری پهلوی نیک می‌دانست که از میان برداشتن افراد بسیار راحت‌تر و کم‌هزینه‌تر از تشکل و سازمان سیاسی است.

طبیعتاً فعالان سیاسی آزربایجان با تمام قوا به راه خود ادامه دادند. برخی از این تشکل‌ها پس از چند ماه فعالیت به دلیل کارشکنی عوامل وابسته به ارتجاع پهلوی و یا بی‌تجربگی اعضا در مدیریت امور بسته می‌شدند و در فاصله اندکی تشکل یا تشکل‌های دیگری تأسیس می‌شد. دیکتاتوری و فضای بسته سیاسی در دوران رضاخان فرصت تجربه‌اندوزی درزمینهٔ فعالیت تشکیلاتی را از فعالان سیاسی صلب کرده بود. درنهایت اما فعالیت‌های صورت گرفته در فاصله بین شهریور ۱۳۲۰ تا شهریور ۱۳۲۴ هم ازنظر کار تشکیلاتی و هم ازنظر ارتباط با جامعه زمینه مناسبی برای فرقه دموکرات آزربایجان فراهم کرد.

بسیاری از آن ۴۸ نفری که بیانیه اعلام موجودیت فرقه دموکرات را در ۱۲ شهریور امضا کردند از همان افرادی بودند که در این تشکل‌ها فعالیت کرده بودند. درنهایت فرقه دموکرات آزربایجان با تکیه‌بر تجربه این افراد و حمایت مردم توانست در فاصله کوتاهی یعنی ۲۱ آذر ۱۳۲۴ حکومت ملی خودمختار آزربایجان را تأسیس نماید.