یکی از افرادی که پس از سقوط جمهوری دموکراتیک آزربایجان به رهبری محمدامین رسولزاده راهی ترکیه گشته و حیات مهاجرت خویش را در ترکیه سپراند و در این مدت تا پایان حیات خویش به مبارزه ی آزادیخواهانه ی خویش ادامه داد؛ مرحوم محمدصادق آران با نام مستعار صنعان آذر می باشد. محمدصادق آران علیرغم وجود اختلافاتی که با رسولزاده، خانه فرهنگ آزربایجان و حکومت در تبعید آزربایجان داشت هیچ گاه دست از مبارزات خویش برنداشته و همواره در کنار سایر مبارزین آزربایجانی به راه خویش ادامه داده است. از جمله ی نکات بارز زندگی محمدصادق آران بذل توجه به تُرکان ایران و تُرکان آزربایجان جنوبی می باشد، چنانکه در سال 1942 میلادی اقدام به انتشار کتابی با همین عنوان در استانبول نمود که در نوشتار ذیل پس از ارائه بیوگرافی آران به ارائه ی این کتاب خواهیم پرداخت.

محمدصادق آران در سال 1895 میلادی در شهر زنگه زور در آزربایجان شمالی دیده به جهان گشود. به دلیل اینکه خانواده ی وی از خانواده های مذهبی بودند که پدرانش به شغل معلمی مذهبی نیز مشغول بودند نام خانوادگی این خانواده “آخوندزاده” نیز در منابع ذکر می گردد. پس از سپری نمودن تحصیلات متوسطه و آشنایی کامل با زبان های فارسی و عربی از رشته ی ادبیات در مدرسه عالی باکو فارغ التحصیل شده و راهی استانبول گردید. وی در دانشکده ی ادبیات دانشگاه استانبول در رشته ی ادبیات مشغول تحصیل شده و در این اثنا در مدارس مختلف ترکیه شروع به تدریس نمود. پس از پایان تحصیل در استانبول راهی فنلاند گردیده و در دانشگاه هِلنیسکی این دانشگاه مشغول تدریس شد. با آغاز نبرد استقلال خواهی آزربایجان شمالی پس از سقوط حکومت تزار در روسیه محمدصادق آران نیز بدین مبارزه پیوست و به زادگاه خویش در زنگه زور بازگشت. پس از تشکیل مجلس مبعوثان در باکو و به قدرت رسیدن حزب مساوات از سوی والی زنگه زور به عنوان نماینده ی زنگه زور راهی مرکز قره باغ گشت. ابتدا در آنجا به دلیل پوشش مذهبی اش شامل بر عبا و عمامه و ریش مورد استقبال قرار نگرفت سپس با رهنمودهای حاکم قره باغ عبا و عمامه ی خویش را به کناری گذاشته و با تراشیدن ریش مذهبی خویش با نمایندگی وی موافقت شد و راهی باکو گردید. در باکو به عضویت حزب مساوات درآمد و در مجلس مبعوثان شرکت جست اما به دلیل فعالیت ناآشکار پس از سقوط حزب مساوات مورد تعقیب از سوی بلشویک ها قرار نگرفت. پس از سقوط حزب مساوات محمدصادق آران در دانشکده ای به نام دانشکده ی کارگری مشغول تدریس شد، در این دوره به عضویت تشکیلاتهای مخفی مبارزه با استیلای روس درآمده و در کمیته های استقلال جای گرفت؛ پس از مدتی فعالیت دستگیر شد و در حین بازجوئی خود را به دیوانگی زده و به دلیل جنون آزاد شد. پس از این آزادی، تشکیلات از وی خواهان خروج از کشور شد و محمدصادق آران با رهنمودهای تشکیلات و با نامه ای به امضای میرزابالا محمدزاده باکو را ترک کرده و از راه ترابزون راهی استانبول گردید. نامه ای که از سوی میرزابالا محمدزاده امضا شده بود جهت تایید شخصیت سیاسی وی بوده و در بسیاری از موارد به یاری محمدصادق آران آمد. به خصوص هنگام خروج وی از باکو در تفلیس گرفتار مامورین امنیتی شد و در حین بازجوئی به دلیل از دست دادن کنترل خود به ضرب و شتم بازجو پرداخت. به همین دلیل بازجوها احتمال جنون داده و وی را راهی بیمارستان نمودند و آران در بیمارستان در فرصتی مناسب از تفلیس گریخت، ابتدا به تهران و از آنجا به استانبول رفت و در سال 1924 میلادی وارد استانبول شد. پس از ورود به استانبول به دیدار رسولزاده رفت و با پیشنهاد رسولزاده تشکیلات اتحاد جوانان آزربایجانی را به همراه رستم شفیعبَیلی که به نوعی شاخه جوانان مساوات محسوب می شد بنیان نهاد. در سال 1930 به همراه سایر مهاجرین آزربایجانی تحت فشار دولت روسیه مجبور به ترک روسیه شد و راهی فنلاند گردید. در سال 1931 میلادی در فنلاند، اقدام به تاسیس مدرسه ای برای تُرکان ایدیل-اورال نموده و همزمان به انتشار نشریه ی خویش به نام “توران نو” پرداخت. در سال 1936 میلادی پس از رو به تیرگی نهادن روابط ترکیه و روسیه به استانبول بازگشت، در این سال به عنوان خبرنگار نشریات “جمهوریت” و “اولوس” آغاز به کار نمود و راهی ایران شد. در این زمان نوشتارهای بسیاری در خصوص ایران و تُرکان ایران به این دو نشریه فرستاده و چاپ گردید که متاسفانه در بسیاری از نوشته های امضای وی مشاهده نمی شود فقط از نحوه ی نگارش و سال ارسال گزارش متعلق بودن آنها به آران تثبیت می گردد. در زمان حضور در ترکیه علیرغم مخالفت با رسولزاده در خصوص مسئله ی آزربایجان و دنیای تُرک، همواره نوشتارهایی از وی در نشریات منتشره از سوی رسولزاده درج می گردید علاوه بر این به دلیل تندروی در ملی گرایی تُرک خویشتن اقدام به انتشار نشریاتی چون “یاشیل یاپراک”، “تورک یولو” و “اَرگنه کون یولو” نمود و بدین جهت از سوی ناسیونالیست های تُرک همواره مورد تقدیر قرار می گرفت. وی در سال 1971 میلادی پس از سپری نمودن حیاتی پرکشمکش بدرود حیات گفت؛ علاوه بر مقالاتی متعدد کتابهای ذیل از وی به یادگار مانده است:

– ایران تورک’لری، استانبول، 1932

– تورکون آلتون کیتابی قوتادقوبیلیک، استانبول، 1944

– اَرگنه کون یوللاری (شعر توپلوسو)، آنکارا، 1952

برای دانلود کتاب “تُرکان ایران” به صورت پی دی اف بازنشر شده در سال 1942 میلادی، اینجا یا تیتر زیر را کلیک کنید.

“ایران تورک’لری”

بابک شاهد-سردبیر سایت آرازنیوز