نوت: گونئی آزربایجان حاقیندا یازیلان بو یازی 8 سپتامبر 1950-ینجی ایل تورکییه’نین “جمهوریت” قزئته سینده یایینلانمیش و گونئی آزربایجان’ین او گونکو سییاسی دورومو حاقیندا بیلگی لر وئرمکده دیر.

سوویئت’لرین یاخین دوغو’یا دوغرو تعرض هدفلریندن بیرینی تشکیل ائدن عراق و گونئی ایران پئترول ساحه لری ایله بصره کؤرفزی و عرب مملکتلری آراسینداکی ان قیسا یولون، آزربایجان’ین ایران حاکیمیتی آلتیندا بولونان گونئی بؤلگه سی اوزه ریندن گئچدیگی هرکسه معلومدور. سوویئت’لرین عسگری عمومیلشمه سیده گونئی آزربایجان حدودوندا یاپیلماقدادیر. بو باخیمدان گونئی آزربایجان، تیپگی گونئی کُره و باتی آلمان کیمی، گونون مسئله سینی تشکیل ائتمه یه باشلامیشدیر. سوویئت’لرین گونئیه دوغرو یاییلیشیندا بوراسی نین ایلک هدفی تشکیل ائده جه یینده کیمسه شوبهه ائتمه مکده دیر. اولایلارین جریانی گونئی آزربایجان’ین کُره’ده کی اصول و تاکتیکله ضبط ائدیله جه یینی گؤسترمکده دیر.

بو باخیمدان، آزربایجان’ین بیر ایکینجی کُره اولا بیله جه یی احتیمالیندن سیخ سیخ بحث ائدیلمه یه باشلانماسی، سببسیز دَییلدیر. چونکو آزربایجان’ین کُره’یه چوخ بَنزَرلیگی واردیر. آزربایجان’دا، کره کیمی، عئینی میللت طرفیندن مسکون بولوندوغو حالدا، ایکییه پارچالانمیش و هر بیرینده، بیربیرینی اینکار ائدن ضید و دوشمان سییاسی، ایقتیصادی و ایجتیماعی رژیم لر قورولموشدور. سوویئت بؤلگه سینده کمونیست، ایران بؤلگه سینده ایسه اورتاچاغ فئودال سیستئمی نین حاکیم اولماسی آزربایجان’لا کُره آراسینداکی بنزرلیگی بیر قات داها آرتدیرماقدادیر.

گَرچی آزربایجان 1828-دن بَری پارچالانمیش بولونور. بونونلا برابر گونئی آزربایجان هر زامان روس کنترولو آلتیندا بولونموشدور. داها 1828-ده “ترکمنچای معاهده سی”نین عقدینی متعاقب، روسیه بوراسینی عثمان’لی دؤولتی علیهینده بیر اوس اولاراق قوللانمیشدی. 1853-1855 “کیریم” سفری اثناسیندا، روسیه بوراسینی یئنه اشغال ائتمیش و تورکییه و تورکییه’یه قارشی عسگری بیر اوس حالینه گتیرمیشدیر. آزربایجان ( قوزئی و گونئی قیسیملاری ایله بیرلیکده) 93 حربی اثناسیندا دا روسیه اوچون عسگری بیر اوس رولونو اوینادی. 1907-ده، روسیه ایله اینگیلتئره ایران’ی ایکی نفوذ بؤلگه سینه تقسیم ائتدیکدن سونرا، گونئی آزربایجان’دا یئرله شن روسیه، بیرینجی دونیا ساواشی ایللرینده دوغو آنادولو ایله عراق اوزه رینه، بورادان یوروموشدو. تیفلیس’له تبریز’ی باغلایان دمیریولو اوزه رینده کی “شاه تختی” ایستاسیونوندان، ماکو دو دوغوبایزید طریقی ایله ارضروم’ا و اورمییه گؤلونون گونئی ساحیلیندن موصیل’ه دوغرو اوزانان دار دمیریولو خطی و اورمییه گؤلو ایله تبریز’ی جولفا’یا باغلایان شوسه و دمیریوللاری، بو دوره ده روس’لار طرفیندن اینشا ائدیلمیشدیر. اورمییه گؤلونده بوخارلی گَمی نقلییاتی نین بوشالماسیدا بو دوره یه تصادف ائدَر.

روسیه’ده اینقیلاب باش گؤستردیگی زامان آزربایجان و بوتون باتی ایران روس ایشغالی آلتیندا بولونوردو. بلشویک’لر انحلال ائدن روس واحیدلرینی ایران’دان چکرکن، چار’لارین یاپمیش اولدوقلاری بوتون تأسیساتی ایران حکومتینه بدلسیز اولاراق دئور ائتدیلرسه ده، 1921-ده عقد ائتدیکلری معاهده ایله ایران’ی ایستَدیکلری آندا ایشغال آلتیندا آلماق حقینی موحافیظه یه ده موفق اولموشلاردی. بو معاهده نین آلتینجی ماده سی روسیه’یه، اؤز علیه لرینده کی بیر حرکتی تنقیل اوچون، ایران’ا عسگری موداخیله ده بولونماق حقینی وئرمکده دیر. قوتینی حالا موحافیظه ائدن بو معاهده دن بالایستیفاده سوویئت’لر بیر نئچه دفعه ایران توپراقلارینا گئچمیش اولدوقلاری کیمی، بوگون دَخی بوتون تضییقلرینی بو معاهده یه ایستیناد ائتدیرمکده دیرلر.

گونئی آزربایجان، بیرینجی دونیا ساواشی اثناسیندا اولدوغو کیمی، ایکینجی دونیا ساواشی ایللرینده ده روسییه طرفیندن ایشغال اولوندو. بو دوره ده بورادا بیر “دئموکرات پارتی” و بو پارتی نین قوردوغو “مختار آزربایجان حکومتی” تشکل ائتدی.

ایران’ین سییاسی دؤولت وحدتینی اینکار ائتمه ین و بو سییاسی وحدت داخیلینده بیر مختاریت اولدوغونو ادعا ائدن بو حکومت، چوخ قیسا سورَن حاکیمیتی اثناسیندا گئنیش خالق طبقه سینی ممنون بوراخاجاق سوسیال، ائکونومیک و میللی کولتورل ماهیتده دَرین بیر اینقیلاب یاراتدی. بیر دفعه بوتون شرق’ده حاکیم بولونان اورتا چاغ دَره بَیلیک سیستئمینی ییخدی و کؤیلویو فئودال زومره نین اسارتیندن قورتاردی. میللیت و میللی کولتور ساحه سینده یاپیلان اصلاحات دَخی بیر اینقیلاب ماهیتینی عرض ائدیردی. مختاریت حکومتی آزربایجان تورکونون اینکار اولونان میللیتینی اؤزونه اعاده ائتمیش و قانون خاریجی ساییلان آذری تورکجه سینی رسمی دؤولت دیلی اولاراق قبول و تطبیقه باشلامیشدی. او وقته قدر فارسجا قونوشان دؤولت دوائری، مکتبلر، محکمه لر، اوردو و سایره تمامی ایله تورکلشمیش مطبوعات تورکجه اولاراق اینتیشارا باشلامیشدی. فقط قیسا عؤمورلو مختار دموکرات حکومتی، بوتون معیتی، طرفدارلاری و سیلاحلی قوتلری ایله قوزئی آزربایجان’ا چکیلدیکدن سونرا بونلارین یئرینه گلن اسکی حکومت، اسکی نیظامی دا برابر گتیردی و یاپیلان بوتون ایجرائاتی بیر قلمده “کمونیزم” دئیه قانون خاریجی یاپدی. بو صورتله کمونیستلرین مالی اعلان ائدیلن میللی و میللی ماهییتده کی دموکراتیک، سوسیال، ائکونومیک بیر داعوا، سوویئت’لرین الینه، قوتلی بیر سیلاح اولاراق تسلیم ائدیلدی.

حالبوکی آزربایجان تورکونون میللیتینی اینکار نقطه سیندن حرکت ائدیلمه ییب ده، دموکراسی نین باشلیجا عمده لریندن بیرینی تشکیل ائدن میللیت حقی تانینمیش اولسایدی بو داعوا قوزئی آزربایجان’داکی سوویئت ایستیبدادینا قارشی چوخ مؤثر بیر سیلاح اولاراق قوللانیلا بیلیردی. الیفباسی، دیلی و میللی کولتورو روسلاشدیرماقدا اولان، اهالیسی تحجیره معروض بولونان، میللی ایستیقلالی اوغروندا اوتوز ایلدن بَری دورمادان ساواشان قوزئی آزربایجان’ین اؤلوم-دیریم داعواسینی تقویه باخیمیندان دا بونا لزوم واردی. قوزئی آزربایجان’دا کمونیزم تطبیقاتینا قارشی اوتوز ایلدن بَری دوام ائدن قانلی ساواشدا حئسابا قاتیلمادی. دوشونولمه دی کی، آزربایجان تورکونون شیدتلی مقاومتی ایله قارشیلانان بو تطبیقات دوغرودان دوغرویا ایران’ی دا تهدید ائتمکده اولان، روس ایشغال اوردوسو ایله تَدخیش ماشینلارینا دایانماقدا و قوزئی آزربایجان خلقینی اونار-ییرمیشَر مینللیک قافیله لر حالیندا سیبری’یه سورمَک صورتی ایله موفق اولماقدادیر. دوشونولمه دی کی بئله بیر وضعیت قارشیسیندا بوگونکو مرحله ده اورتاچاغ فئودالیته نیظامی ایله چارپیشان و آزربایجان تورکونون میللی وارلیغینی امنیت آلتینا آلماغی شعار ائدینن گونئی آزربایجان دموکراتلاری نین داعواسیندان، سوویئتلر طرفیندن قوزئی آزربایجان’داکی میللی مقاومتی قیرماق و عقیم بوراخماق اوچون ایستیفاده ائدیله جکدی. نیته کیم سوویئت امپریالیزمینه قارشی ایستیفاده ائدیله بیله جک اولان بو قوت، بوگون ایران’ا قارشی سوویئت ایستیلاسی نین پیشداری موقعینده بولونور. ساییلاری، چَکیلیرکن 25000 اولاراق تخمین ائدیلن و تهران قزئته لری نین وئردیگی معلوماتا گؤره قوزئی آزربایجان’دا ایللردن بَریدیر تعلیم گؤرن و تجهیز ائدیلن بو گونئی آزربایجان دئموکرات فدائی لری’نین بوگون اوچ دؤرد میثلینه یوکسلمیش اولدوغونو ادعا ائدنلر واردیر. یعنی بوگون آزربایجان، حرکتدن اولکی کُره’یی تمامی ایله آندیرماقدا و آزربایجان ایکینجی بیر کُره حالینه گلمه یه نامزد بولونماقدادیر.

اونودماماق گرکدیر کی، گونئی آزربایجان’دا موختار دئموکرات حکومتی قورولدوغو اثنادا بیرده بو کوردوستان تشکل ائتمیشدی. هدفینی دوغوآنادولو و قوزئی عراق تشکیل ائدن بو مختار کوردوستان جمهوریتی رؤساسی دا عئینی شکیلده قوزئی آزربایجان’ا چکیلمیش بولونوردو. بالاخص سووئت ارمنیستانیندا 25 ایلدن بَری چالیشماقدا اولان “کورد انستیتو”لری، “کورد اؤیرتمن اوخولو” و “کورد نشریات کمیته سی” ایله کورد جوجوقلارینا مخصوص باشقا اوخوللار طرفیندن یئتیشدیریلن کادر ایچیندن سوویئت عسگری اوخوللاری اوچون ائلِمانلار چیخارماقدادیر. سوویئت عسگری اوخوللارینی ایکمال ائدن کورد افسرلری منتظم کورد قیزیل اوردوسونون اساسینی قورموشلاردیر. کوردوستان’ا گئچمه دن اؤنجه، گونئی آزربایجان قوتلریله برابر حرکت ائده جک اولان بو کورد اوردوسو و بو آد آلتیندا حرکته ایشتیراک ائده جه یینه شبهه اولمایان سوویئت عسگری قوتلری، دوغوآنادولو ایله عراق’ا سوخولاجاقو تورکییه’یی دوغودان بیر چمبر ایچینه آلماغا چالیشماقلا برابر، عئینی زاماندا جنوبی ایران’ا، بصره کؤرفزینه، آغ دنیزه قدر سارخاجاقدیر.

بو باخیمدان آزربایجان کُره’یه چوخ بنزَمکده دیر. کُره’نین، ژاپن’ا قارشی بیر اوس تشکیل ائتدیگی ویاخود او حاله گتیریلمک ایستندیگی نه قدر بیر حقیقت ایسه، گونئی آزربایجان’ین دا تورکییه’یه، عراق و بوتون یاخین دوغویا قارشی بیر اوس اولاراق قوللانیلاجاغی دا عئینی آچیقلیقدا بیر حقیقتدیر. نتیجه ده، آزربایجان بیر کُره اولا بیلیر می؟ سؤالی قارشیسیندا وئریله جک جواب قطعی دیر. آزربایجان ایکینجی بیر کُره حالینه گلمیش بولونور؛ و بو حادیثه نین صیرف عسگری جبهه سیندن باشقا، عسگری جبهه قدر مهم اولان بیرده میللی، سییاسی، ایجتیماعی و ایقتیصادی جبهه سی واردیر.