بازگشت دگرباره ی رسولزاده به ترکیه و فعالیت تا پایان عمر (1947-1955)

سالهای نزدیک به 1947 میلادی آغاز تیرگی روابط میان ترکیه و شوروی می باشد. این روابط تنگاتنگ استراتژیک که در زمان جنگهای رهایی بخش ترکیه آغاز شده بود، با تشدید فشارهای دولت شوروی رفته رفته رو به سردی گذارد و در سال 1947 میلادی دیگر از آن روابط نزدیک خبری نبود. با چرخش سیاست خارجی ترکیه در این سالها نخستین نطفه های روی به غرب گذاردن ترکیه آغاز شد. به دنبال این چرخش سیاسی مهاجرین آزربایجانی که در سال 1931 میلادی مجبور به تَرک ترکیه شده بودند آغاز به بازگشت به ترکیه نمودند. محمدامین رسولزاده که در طول این مدت در کشورهای اروپایی مختلف مبارزه ی استقلال خواهی آزربایجان را به پیش می برد با وقوف به اهمیت ترکیه به عنوان کشوری تُرک که در آینده می تواند نقش بارزی در حرکت ملی آزربایجان ایفا نماید دگرباره راه ترکیه را در پیش گرفت و به دنبال وی سیل مهاجرین آزربایجانی با فراهم شدن شرایط اسکان در ترکیه رو به ترکیه گذاردند. محمدامین رسولزاده در بدو ورود خویش به ترکیه دگرباره آغاز به فعالیت به ویژه در عرصه ی تشکل گرایی و نشریات نمود. بخش ذیل حاوی فعالیت های رسولزاده از بازگشت دگرباره ی وی به ترکیه تا پایان حیاتش می باشد.

انتقال مرکزیت “مرکز ملی آزربایجان” به ترکیه

چنانکه در بخش نخست نوشتار ذکر گردید محمدامین رسولزاده در دوره ی نخست اقامت در ترکیه جهت حمایت از مهاجرین آزربایجانی و فعالیت در قالب تشکل اقدام به تاسیس “مرکز ملی آزربایجان” نموده بود که به نوعی “حکومت در تبعید” حزب مساوات محسوب می شد. محمدامین رسولزاده در سال 1947 میلادی با حضور در ترکیه اقدام به تجدید سازماندهی این مرکز که به اروپا منتقل شده بود در ترکیه نمود. نکته ی قابل توجه در این تجدید سازماندهی حضور افرادی در شواری مرکزی این تشکل می باشد که دارای اختلافاتی تئوریک با رسولزاده بودند. حضور افرادی چون “محمدصادق آران” در شورای مرکزی این تشکل و هواداران “رستم شفیع بَیلی” در کادر مرکزی این تشکل نشان از نگاه پلورالیستی رسولزاده می باشد.

اعضای جدید شورای مرکزی “مرکز ملی آزربایجان” در انتخابات سال 1947 میلادی به شرح ذیل است:

محمدامین رسولزاده، مصطفی وکیلی، محمدصادق آران، محمدعلی رسول اوغلو، میرزابالا محمدزاده، نقی شاه زمانلی، عبدالوهاب یوردسئور، سلیم عاصی بَیلی، دکتر حمید آتامان، دکتر محمد کنگرلی، سلیمان تَکینَر (آلمان)، فؤاد امیرجان (آلمان)، کریم اودَر، مصطفی یورت آکول، علی آذرتَکین، محمد آذر آران، اکبرآغا شیخ الاسلام، حسین بایکار، محمد امیرجان ( آلمان)، علی آران، دکتر حسن کربلایی، یاسین کایهان، راحیم بابااوغلو (آمریکا)، احمد جعفراوغلو، حسن زیناللی، احمد کاراجا، فیضی آک اوزوم، کریم یایجیلی، دکتر حاجی اسماعیل زاده، سلیم کِیکورون، یوسف کاراخان (آمریکا)، سرهنگ ولی یادگار (آمریکا).

انتقال مرکزیت حزب مساوات به ترکیه

در کنار انتقال مرکزیت “حکومت در تبعید” به ترکیه حزب مساوات به رهبری محمدامین رسولزاده نیز فعالیت های خود را در ترکیه متمرکز نمود. در سال 1931 میلادی که شعبات این حزب در ترکیه بسته گشته بود؛ دگرباره آغاز به فعالیت در شهرهای مختلف ترکیه نمود. با شرکت این حزب به نمایندگی از ملت آزربایجان در همایشهای گوناگونی که در اروپا در اقصی نقاط جهان در خصوص مسائل قفقاز برگزار می شد نهادهای بین المللی در خصوص بنیانهای حرکت ملی آزربایجان آشنا می شدند، در سایه ی این فعالیتها بود که در سال 1953 میلادی دولت آمریکا “محمدامین رسولزاده” را به عنوان رهبر حزب مساوات به آمریکا دعوت نمود و رسولزاده با حضور در واشنگتون و ملاقات با دولتمردان آمریکایی به بیان وضعیت آزربایجانیان در جهان پرداخت و در همین سال مصاحبه ای با “صدای آمریکا” انجام داد و آزربایجانیان جهان را در سی و پنجمین سالگرد حکومت مساوات مورد خطاب قرار داد.

جمعیت دفاع از حقوق آزربایجانیان

در کنار این تشکلهای سیاسی جمعی از آزربایجانیان مقیم ترکیه با رهنمودهای محمدامین رسولزاده اقدام به تاسیس جمعیت دفاع از حقوق آزربایجانیان نمودند. چنانکه در اساسنامه ی این جمعیت نگاشته شد این جمعیت جمعیتی غیرسیاسی بود که تنها در حوزه ی فرهنگ و حقوق آزربایجانیان فعالیت می نمود. از آنجایی که به نظر رسولزاده جمعیتی غیرسیاسی جهت حضور ناسیونالیستهای آزربایجانی در عرصه ی فرهنگ و حقوق احساس می شد، هیئت مؤسس این جمعیت از افراد غیرسیاسی در “آنکارا” تشکیل شد. اگرچه در مدارک و اسناد رسمی این انجمن نشانه ای از حضور افرادی سیاسی چون رسولزاده دیده نمی شود ولی بر اساس برخی از خاطرات منتشره در نشریاتی که پس از وفات رسولزاده و پایان فعالیت این انجمن منتشر شد این انجمن مستقیماً تحت نظر رسولزاده فعالیت می نمود که رسولزاده جهت غیرسیاسی نگاه داشتن این انجمن خویشتن نخواست که تاثیرگذاری وی در این انجمن نموده شود. اعضای هیئت مؤسس این جمعیت بدین شرح است: اسماعیل ساری یال، محمدعلی تونبای، عزیز آلپوآت، نورالدین آردیچ اوغلو.

انجمن فرهنگ آزربایجان

یکی از تاثیرگذارترین نهادهایی که تا به امروز حیات خویش در ترکیه را ادامه داده است، انجمن فرهنگ آزربایجان می باشد. این انجمن در سال 1949 در آنکارا شکیل یافت. چنانکه در اسای هیئت مؤسس این انجمن مشاهده می شود این انجمن به نوعی با مشارکت افراد فعال در “جمعیت دفاع از حقوق آزربایجانیان” تشکیل یافت. هیئت مؤسس این انجمن عبارتند از: محمد آلتونبای، دکتر حمید آتامان و عزیز آلپوآت. پیشنهاد تشکیل این انجمن از سوی دکتر ابراهیم بادال داده شد و نخستین دبیر رسمی این انجمن دکتر حمید آتامان بود که محمدامین رسولزاده از زمان تشکیل این انجمن تا پایان حیاتش دبیر فخری این انجمن اعلان شد. مهمترین فعالیت این انجمن انتشار مستمر نشریه ی “آزربایجان” بود. 36 شماره از این نشریه تحت نظر رسولزاده و تایید مطالب از سوی وی منتشر گشت.

کتابهای منتشره از سوی رسولزاده در این دوره

چنانکه در بخشهای پیشین نوشتار نیز ذکر گردید، درکنار فعالیتهای تشکیلاتی و انتشار خبرنامه و نشریات از سوی رسولزاده، وی اهمیت زائدالوصفی به انتشار کتب تاریخی به خصوص تاریخ نگاشته شده از سوی اصحاب قلم آزربایجانی م داد و خویشتن نیز در این ره کمال همت را به خرج می داد. از جمله کتابهایی که رسولزاده در این دوره از حیات خویش منتشر نمود می توان به موارد زیر اشاره کرد.

– سنتهای فرهنگی آزربایجان، آنکارا، (1949)

– ادبیات معاصر آزربایجان، آنکارا، (1950)

– تاریخ معاصر آزربایجان، آنکارا، (1951)

– نظامی، آنکارا، (1951)

در 6 مارت 1955 محمد امین رسولزاده در بیمارستان دانشگاه آنکارا در حالی که سه بار لفظ آزربایجان را بر زبان راند، به دلیل بیماری قند بدرود حیات گفت.

منابع مورد استفاده:

Azerbaycanlıların Türkiye`deki Siyasi ve Kültürel Faaliyetleri (1920-1991),Dr Sebahattin ŞİMŞİR, Azerbaycan Kütür Derneği Yayınları, NO:49

 Azerbaycan Milli Hareketi, Mirza Bala Mehtmetzade, Ankara, 1991

 Türkiye`de Azerbaycan Matbuatı (1923-1931), Dr Sebahattin ŞİMŞİR, Türk Dünyası Tarihi, Ocak 1995, S:61

بابک شاهد- سردبیر سایت اینترنتی آرازنیوز