ترک اجباری ترکیه و سکونت در کشورهای مختلف اروپایی (1931-1947):

در اوایل سال 1931 میلادی دولت ترکیه به سبب شرایط خاص جهانی و رئالیزم سیاسی در سیاست خارجی خویش نزدیکی بیشتر به شوروی را که در زمان جنگهای رهایی بخش این کشور آغاز گشته بود را ترجیح داد. دولت شوروی پس از این رابطه ی نزدیک با ترکیه فشارهایی بر این دولت خواهان توقف و محدود نمودن فعالیت های ناسیونالیست های تُرک به خصوص مهاجرین آزربایجانی حاضر در ترکیه وارد نمود. در نتیجه ی این فشارها ابتدا نشریات مهاجرین آزربایجانی ممنوع گشت، سپس نهادهای تاثیرگذاری چون “تورک اوجاغی”(کانون تُرک) تعطیل گشت و درنتیجه ی این فشارها محمدامین رسولزاده مجبور به ترک ترکیه شد. در سال 1931 میلادی محمدامین رسولزاده پس از خروج از ترکیه راهی آلمان گشته و در برلین ساکن شد. به دنبال این خروج رسولزاده حیات سیاسی پرکشمکش خویش در اروپا را آغاز می نماید. در این حیات سیاسی به دلایل سیاسی مختلف رسولزاده امکان استقرار در یک منطقه به مدت طولانی را نیافته و در برهه های زمانی گوناگون در شهرهای مختلف اروپا به مبارزه ی خویش ادامه می دهد. در نخستین اقدام وی هنگام اقامت در برلین اقدام به انتشار نشریه ی “استقلال” در این شهر و ارسال آن به مناطق مختلف می نماید. تاثیر این نشریه در میان آزربایجانیان جهان به اندازه ای بوده است که ورود و پخش آن در سال 1938 میلادی از سوی دولت ترکیه و تحت فشار شوروی ممنوع می گردد. به اذعان اسناد موجود حمایتگر مالی رسولزاده در مدت اقامت در اروپا آزربایجانیان ساکن در ترکیه و برخی از منسبین “تورک اوجاغی” (کانون تُرک) بوده است. در کنار نشریه ی “استقلال” که ماهیت خبری داشت در برلین دومین نشریه به نام “قورتولوش” (رهایی) به یاری رسولزاده و به سردبیری “میرزا بالا محمدزاده” منتشر شد و حالتی تاریخی و تئوریک داشت. چنانکه در ویژه نامه ی منتشره از سوی این نشریه کتب مهمی از منظر تاریخ معاصر آزربایجان همچون “حرکت ملی آزربایجان” و “بابک و افشین، هزار سال پیش مبارزه استقلال خواهی آزربایجان” به قلم “میرزا بالا محمدزاده” و از سوی رسولزاده منتشر گردید. اما در سالهای نخست حضور رسولزاده در اروپا مهمترین حامی رسولزاده تشکیلات “پرومته” بوده است. این تشکیلات در سال 1926 میلادی از سوی ژنرال “ژوزف پلیسودئسکی” در “پاریس” تشکیل یافت و بعدها در لهستان استقرار یافته و از سوی دولت لهستان حمایت شد. ژنرال ژوزف که خود مدت زمانی ریاست جمهوری لهستان را عهده دار بود پس از آن که امکان ادامه اقامت رسولزاده در برلین به دلیل شرایط جنگ جهانی دوم مقدور نگردید رسولزاده را در پایتخت لهستان یعنی “ورشو” مهمان نمود. در این بخش از حیات سیاسی رسولزاده به دوران پرکشمکش حیات وی در اروپا خواهیم پرداخت.

جنبش پرومته

پس از تثبیت قدرت از سوی بلشویک در روسیه، اشغال مناطق غیرروس که در اثنای انقلاب 1917 روسیه استقلال خویش را کسب نموده بودند آغاز گشت و تا سال 1926 میلادی بسیاری از مناطق تحت سیطره ی این حزب در آمد. در عکس العمل بدین توسعه طلبی ارضی جمعی از رهبران ناسیونالیست غیرروس در فرانسه و در شهر پاریس جنبشی را بنیان نهادند که تا سال 1934 سردمدار مبارزه با بلشویزم در اروپا گردید؛ این جنبش تحت عنوان جنبش “پرومته” فعالیت می نمود. این جنبش در کنار فعالیت های سیاسی اقدام به انتشار نشریه نیز نمود که از سال 1926 میلادی تا 1934 میلادی 137 شماره منتشر گشت. محمدامین رسولزاده و مهاجرین آزربایجانی که مجبور به ترک ترکیه شده بودند به همکاری با این جنبش بر علیه دیکتاتوری بلشویزم پرداختند. از جمله ی این فعالیت ها اشتراک رسولزاده در همایشهای برگزار شده از سوی این جنبش در اقصی نقاط اروپا و کمکهای مالی بود که این جنبش به مهاجرین سیاسی آزربایجان در انتشار نشریات مختلف می نمود.

نشریه استقلال

رسولزاده پس از خروج از ترکیه بنا به اهمیتی که برای خبررسانی و امر رسانه می داد ابتدا در برلین و سپس متعاقب آن در کشورهای اروپایی که ساکن می شد به نشر، نشریه ی “استقلال” پرداخت؛ این نشریه هر ده روز یک بار منتشر می شد و اکثراً حاوی اخباری در خصوص ملتهای محکوم در روسیه بوده است.

نشریه رهایی (قورتولوش)

در کنار نشریه استقلال که ماهیت خبری داشت به پیشنهاد و مسئولیت رسولزاده؛ میرزابالا محمدزاده اقدام به انتشار مجموعه “رهایی” (قورتولوش) در کشور آلمان و متعاقب آن در کشورهایی که اسکان می یافت نمود. آغاز به انتشار این نشریه در سال 1934 میلادی می باشد که شماره آخر تثبیت شده از این نشریه مربوط به سال 1939 میلادی می گردد.

تجدید سازماندهی حزب مساوات در اروپا

محمدامین رسولزاده بنا به اهمیتی که به عمل سیاسی در قالب تشکیلاتهای سیاسی می داد؛ چون دیگر ساکن در ترکیه نبود مرکزیت حزب مساوات تا زمان بازگشت به ترکیه به اروپا منتقل گردید؛ حزب مساوات در مدت زمان فعالیت در اروپا اقدام به انتشار بولتن سیاسی نموده و به نمایندگی از ملت آزربایجان به لابی گری جهت اعاده ی استقلال ملی می پرداخت.

اتحاد دموکراتیک آزربایجان

از دیگر تشکلهای سیاسی که به دستور محمدامین رسولزاده در اروپا تاسیس شد تشکیلات “اتحاد دموکراتیک آزربایجان” بود. در زمان جنگ میان آلمان و روسیه بسیاری از سربازان ارتش روسیه را ملتهای غیرروس من جمله تُرکان تشکیل می دادند. در اثنای جنگ برخی از این سربازان یا به دست ارتش آلمان دستگیر شده و یا خودخواسته تسلیم ارتش آلمان می شدند. ارتش آلمان با سازماندهی دگرباره ی این سربازان از سربازانی که خواهان شرکت در جنگ بودند بر علیه روسیه استفاده می نمود. در این کمیته های جنگی که ارتش آلمان تشکیل داده بود و در کنار ارتش آلمان بر علیه روسیه می جنگیدند، واحد سربازان آزربایجانی نیز موجود بود. پس از پایان جنگ آلمان-روس بسیاری از این سربازان سردرگم در شهرهای مختلف اروپا ماندند. محمدامین رسولزاده با تشکیل تشکیلات “اتحاد دموکراتیک آزربایجان” به ریاست “محمد کنگرلی” اقدام به سازماندهی این سربازان، نجات جان آنان و سرانجام انتقال آنان به ترکیه نمود. چراکه در سال 1947 میلادی با رو به تیرگی گذاردن روابط ترکیه-روس امکان بازگشت دگرباره ی مهاجرین آزربایجانی به ترکیه مهیا گشته بود و به واسطه ی این تشکیلات و لابی گری محمدامین رسولزاده نمود جان بسیاری از سربازان آزربایجانی نجات یافته و در ترکیه ساکن شدند.

نشریات دیگر …

در کنار نشریاتی همچون “استقلال” و “رهایی” (قورتولوش)؛ محمدامین رسولزاده به یاری همفکران خویش در مدت اقامت در ترکیه به انتشار نشریاتی دیگر و متناسب با وضعیت های سیاسی گوناگون پرداخت که برخی از این نشریات و سال انتشار آنها به قرار ذیل است:

آچیق سؤز(1936)، قوتلو اود(1936)، آیدین یول(1937)، دوغرو سؤز(1937)، حقیقت(1937)، وطن سسی(1937)، وطن دیله یی(1937)، میللی آتش(1938)، میللت آندی(1938)، یاسامیز(1938)، ایلهام قایناغی(1938)، مقدس اودلار اؤلکه سی(1938)، حقین سسی(1938)، دیلک(1939)، حق(1939) و حمله(1939).

انتشار کتاب Das Problem Aserbeidschan به زبان آلمانی

در کنار نشریات فوق، محمدامین رسولزاده اقدام به نگارش کتابی به زبان آلمانی نمود که دربردارنده و حاوی مطالبی با عناوین ذیل است: نگاهی کوتاه به جغرافیا، تاریخ و وضعیت سیاسی آزربایجان، قدمت و اهمیت فرهنگ آزربایجان، آزربایجان در دوره ی تزاریسم، بیداری ملی آزربایجانیان و آفرینش ادبیات ملی آزربایجانی، پیدایش جمهوری آزربایجان، اشغال آزربایجان و مبارزه بر علیه بلشویکها، نخستین فعالیتها پس از اشغالگری روس و ترک وطن از سوی مهاجرین آزربایجانی و عناوینی از این دست است.

پس از سال 1947 میلادی و رو به سردی گذاشتن روابط ترکیه-روسیه، رسولزاده امکان استقرار دگرباره در ترکیه را یافته و در سال 1947 میلادی راهی ترکیه گشت؛ که در بخش آخر این نوشتار به توضیح آن خواهیم پرداخت.

پانوشت: * منابع مورد استفاده در پایان بخش آخر آورده خواهد شد.

            * این بخش مابین سالهای 1931 تا 1947 را شامل گشته است.

            * ادامه دارد …

بابک شاهد- سردبیر سایت اینترنتی آرازنیوز