مقدمه

نزدیک به هزار سال پیش عرصه ی تمدن مشرق زمین شاهد ظهور مدنیتی گشت که در مدت زمانی اندک توانست وسعت گسترده ای را دربرگرفته و امپراطوری وسیع که یادآور امپراطوری تُرکان “خون” و “کؤک تورکها” بود را بنیان گذارد. این امپراطوری که به واسطه ی تدبرهای سه فرد با نام های “طوغرول”، “چاغری” و “موسی یابقو” بنیان گذارده شده در هنگام تاسیس خویش نام “سلجوقیان” را بر خویشتن نهاد؛ در نوشتار ذیل به بررسی پیشینه ی این امپراطوری پیش از تاسیس خواهیم پرداخت.

منشأ سلجوقیان

نخستین بار منشأشناسی نام سلجوقیان در سال 1914 میلادی توسط “ژوزِف مارقوآرت”[1] مطرح گشت و پس از آن شماری از محققین به تحقیق در باب این مسئله پرداختند؛ ولی متاسفانه تا به اکنون تحقیقات مکفی در این خصوص صورت نگرفته است و بیشتر موارد ذکر شده برگرفته از سخنان این محقق می باشد؛ به نظر این محقق این نام متشکل از دو قسم “سَل”؛ یا “سال” + مصغرساز “جوق” می باشد، و طبق نظر زبان شناس مشهور “لاسزلو راسونیی”[2] معنای کلمه ی “سَل” یا “سال”؛ “یخ” یا “یخ زده” میباشد .[3]

حضور سلجوقیان در خاورمیانه در ارتباط با کوچ طوایف تُرکان اوغوز از سرزمین مادری تُرکان در آسیای میانه به سمت قسمت های غربی و خاورمیانه مربوط است. تُرکان در سیر تاریخ به دلیل شرایط اجتماعی و اقتصادی تحمیل شده از سوی طبیعت و نحوه ی زیست جمعی شان همواره در حال کوچ بوده و سرزمین های جدیدی را به واسطه ی این کوچها فتح نموده و برای خویشتن وطن ساخته اند. آخرین کوچ گسترده ی ملت تُرک مربوط به سقوط امپراطوری “کؤک تورک” در قرن هشتم میلادی می باشد. در قرن هشتم میلادی پس از فروپاشی امپراطوری “کؤک تورک” اختلاف میان طوایف تُرکان و جدال جهت کسب اوتوریته ی بربادرفته ی “کؤک تورکها” نبردهایی خونین میان طوایف تُرک را به همراه داشت که در نتیجه ی این نبردها و شکستهای حاصله، این طوایف مجبور به کوچ به قسمتهلی غربی گشته اند. در این زمان از جمله مجموعه عشیرتهایی که مجبور به تَرک آسیای میانه گشت مجموعه طوایف تُرکان اوغوز بود. طوایف اوغوز پس از نبرد با تُرکان اویغور و شکست از اویغورها به سمت مناطق غربی کوچ خود را آغاز نمودند. این طوایف که ابتدا ساکن در کنار رود “سِلِنگا” بودند با کوچ به سمت مناطق غربی در کناره های رود “سیحون” ساکن شدند. پس از این اسکان، تُرکان “قارلوق” توانستند بر اویغورها چیره گردند و دولتی نسبتاً قدرتمند تشکیل دهند. با فشار دولت تُرک “قارلوق” بار دیگر طوایف اوغوز مجبور به کوچ به سمت مناطق غربی تر شدند.

در خصوص منشا سلجوقیان با استناد به کتاب “اوغوزنامه”، باید گفت که نام این سلسله برگرفته از یکی از بزگان این عشیره به نام “سلجوق” می باشد که عشیره ی تحت امر وی جز طوایف “قینیق” یا “کینیک” از تُرکان اوغوز بوده است که نام وی در “اوغوزنامه” به صورت “قینیق سلجوق” ذکر می گردد. نام پدر “سلجوق” در منبع به صورت “دوقاق” ذکر می گردد که دارای لقب “دَمیر یایلی” یعنی “دارای کمان آهنین” ذکر گردیده است.[4] به احتمال بسیار “دوقاق” خان در قرن دهم میلادی زیسته و در زمانی که دولتهای “اوغوز یابقو” و امپراطوری “خزر” واپسین سالهای حیات سیاسی خویش را می گذرانیدند دارای قدرتی نسبی در زمینه ی جنگاوری بوده است. بنا به ذکر بسیاری از منابع تاریخی “دوقاق” خان ارتباطی نیزدیک با امپراطوری تُرک و یهودی مذهب “خزر” داشته است و جز جنگاوران این امپراطوری در مبارزه با “پِچَنَکها” بوده است؛ پس از مرگ وی فرزندش “سلجوق” ریاست این طوایف را برعهده گرفت و مدت زمانی نیز نزدیکی به دولت “اوغوز یابقو” را ترجیح داد ولی این نزدیکی مدت زمان زیادی طول نکشید و پس از سرنگونی امپراطوری خزر طوایف سلجوقیان مجبور به مهاجرت شدند. این مهاجرت در دو سمت عمده اتفاق افتاد؛ قسمت عمده ی این طوایف به سمت اروپای شرقی و به خصوص قسمتهای شمالی دریای سیاه حرکت کردند و معدود طایفه هایی نیز راه خراسان را به سبب ضعف حکومت “سامانی” در پیش گرفتند. این معدود طایفه های اسکان یافته در خراسان بودند که امپراطوری بزرگ سلجوقی را بنیان نهادند.[5] بنا به برخی از روایات این گروه کوچک مهاجر به فرماندهی “سلجوق” خان تنها مشتمل بر 500 نفر بوده است. “سلجوق” خان پنج فرزند پسر داشت که اسامی آنها به قرار ذیل است: اسرائیل، موسی، میکائیل، یونس و یوسف. برخی از محققین چنانکه از نام فرزندان “سلجوق” نیز مشاهده می شود دین سلجوقیان را قبل از قبول اسلام “یهودیت” عنوان نموده اند. این گروه کوچک پانصد نفری در بدو ورود به خراسان در شهر “جند” در کناره ی رود “سیحون” سکنی گزید.[6] پس از این اسکان به دلایل سیاسی “سلجوق” خان با در نظر گرفتن شرایط منطقه و دشمنی پیش آمده با دولت تُرک غیرمسلمان “اوغوزیابقو” و به سبب اینکه منطقه “جند” تحت نفوذ مسلمانان بود جهت جلب اعتماد سپاهیان مسلمان دین “اسلام” را پذیرفت و پس از قبول اسلام هنگامی که سفیر دولت “اوغوزیابقو” جهت اخذ مالیات نزد وی آمده بود چنین بیان داشت که؛ مسلمانان به کافران خراج نمی دهند. پس از این اسلام آوردن بود که یکی از پسرانش به نام “میکائیل” در جنگ کشته شد و فرزندان “میکائیل”؛ “توغرول” و “چاغری” که بعدها امپراطوری سلجوقیان را بنیان نهادند نزد پدربزرگشان یعنی “سلجوق” خان بزرگ شدند. پس از مرگ “سلجوق” خان پسر ارشد خاندان یعنی “اسرائیل” بر مسند ریاست طوایف گمارده شد. اما وی پس از مدتی طی نقشه ای از سوی سلطان “غزنویان” سلطان “محمود” ربوده شده و به زندانی در شمال هندوستان فرستاده شد و تا انتهای حیات خویش در این زندان بسر برد. پس از این حادثه آشفتگی گسترده ای در میان سجوقیان پدیدار گشت اما این آشفتگی توسط نوادگان “سلجوق” خان “توغرول” و “چاغری” در مدت زمانی اندک به امپراطوری وسیع تبدیل شد.

پی نوشت:

ترکستان: لفظ ترکستان هنگامی که در نوشتار ذیل به کار می رود بیانگر مناطق شرقی دریای خزر می باشد. در بسیاری از سیاحتنامه های به یادگار مانده از قرن یازدهم میلادی مناطقی که تُرکان در آن ساکن بودند در حالت کلی به دو قسمت تقسیم می گردد. قسمتهای شرقی با لفظ ترکستان نامیده می شود که از منطقه ی جمهوری تُرک خودمختار “ساخا” در روسیه بعنوان شرقی ترین نقطه ی ترکستان آغاز گردیده و تا انتهای خراسان و متصل به دریای خزر ادامه داشته است به کار می رود. و مناطق غربی دریای خزر مشتمل بر مناطق امروزین ترکیه، آزربایجان شمالی، آزربایجان جنوبی، قسمت شمالی سوریه، قسمت شمالی عراق و مصر با نام عمومی “ترکیه” و به صورت “تورخییا” در این سیاحتنامه ها ذکر می گردد.

خراسان: کلمه ی “خراسان” به کار رفته در این نوشتار  و مرزهای آن، متفاوت با استان خراسان امروزین ایران می باشد؛ چنانکه بسیاری از شهرهای خراسان مورد بحث نوشتار ذیل هم اکنون داخل در مرزهای افغانستان می باشد حال آنکه در زمان موضوع مورد بحث نوشته، داخل در مرزهای خراسان تعریف می شد.