دکتر توحید ملک زاده

سنگی که امروزه در ساحل شمالغربی دریاچه اورمیه با وقار و شکوه پابرجا مانده، یکصد سال قبل قیرخلار نامیده می‌شد. این سنگ مستحکم که بعدها جزو مکانهای مقدسی برای ترکان آذربایجان محسوب می‌شد به نوعی با آلپ ارتونقا یا قهرمان مندرج در شاهنامه به نام افراسیاب پیوندخورده است. داستان افراسیاب (آلپ ارتونقا) یکی از داستانهای قدیمی ترکان می‌باشد که قسمتی از آن در کتاب نفیس دیوان لغات الترک محمود کاشغری ضبط شده است. در شاهنامه ضبط است که آلپ ارتونقا به جزیره‌ای در چی چست (دریاچه اورمیه) پناه می‌برد. در آنجا به دست هوم نامی گرفتار شده تحویل کیخسرو شاه ماد می‌گردد. پس از دستگیری آلپ ارتونقا و کشته شدن وی تمام ترکان در ماتم فرورفته، اشکهای خون‌آلود ریخته جامه‌ها را دریده، سرها را زخمی کرده و نوحه و مرثیه‌های زیادی سرودند و در موقع مراسم دفن آلپ ارتونقا اوزان‌ها (اجداد تاریخی عاشیق‌های امروزین آذربایجان) آغی‌هایی را با قوپوز (نوعی ساز قدیمی) می‌خواندند که تعدادی از آن‌ها در کتاب فوق مندرج است.

در دوران اورارتوها در سه هزار سال قبل این قلعه مسکون بوده و آثار سنگی موجود شاهدی بر این استقرار می‌باشد. پس از اسلام این قلعه با تاریخ قیام بایک پیوند می‌خورد. سندی از طبری و ابن مسکویه مربوط به سالهای ۲۲۰ ه–. ق. در دست می‌باشد که طی این نوشتجات قلعه «قیرخلار = کاظم داشی» در دست شخصی به نام «وجنا پسر رواد» بود که بعداً بدست محمدبن بعیث افتاد. طبری و ابن مسکویه درباره جنگهای بابک چنین نوشته اند:

«… وقتی افشین به آذربایجان آمد عصمت (فرمانده قشون بابک) به دروازه حصار شاهی (قلعه جزیره شاهی) رسید در این هنگام محمدبن بعیث، کوتوال (قلعه بان) آن حصار بود و بنا به عادتی که داشت برای قشون عصمت آذوقه و علوفه فرستاد و ده تن از سران قشون عصمت را مهمان نمود و شب از نیمه گذشت. وقتی اثار مستی در وجود ده تن نامبرده پدید آمد به دستور محمدبن بعیث، انها را گرفته و هر ده تن را سر بریدند.» این سند نشان دهنده این موضوع می‌باشد که سواحل غربی آذربایجان و قلاع اطراف آن در تصرف قشون بابک بوده که محمدبن بعیث به ارسال آذوقه و علوفه مبادرت ورزیده است. هولاکو پس از فتح بغداد با مال و منال و خدم وحشم فراوان به آذربایجان آمد. وی قسمتی از این اموال را برای برادرش منقوقا آن فرستاد و بقیه را در قلعه مستحکم قیرخ لار (کاظم داشی) ذخیره کرد.
این قلعه در زمان اوزون حسن نیز بسیار مشهور بوده بطوریکه محمدتمدن در باره این محل می‌نویسد:

«از قدیم در این کوه قراولخانه درست شده و درب قراولخانه را در وسط دو پایه سنگی از مرمر سفید قرار داده بودند. روی یکی از این پایه‌های مرمری عبارت « ابو نصر حسین بهادر خان حکمران …» و پایه دیگری «الظفر علی الله السلطان الاعظم المطاع الحسین …» حک شده است…»

اما بیشتر از آنچه در تاریخ قدیم نقل شده مقاومتهای اهالی انزل، روستای قوشچی و روستاهای اطراف در جنگ جهانی اول در این مکان بوده در مقابل جیلوها و اکراد سیمیتقو مد نظر می‌باشد. در جنگ جهانی اول، با وقوع فاجعه جیلولوق در آذربایجان و سپس حملات اکراد سیمیتقو به شهرهای اورمیه و سلماس، کاظم خان قوشچی توانست با مدیریت قوی، اهالی منطقه انزل مابین اورمیه و سلماس را از تهاجمات اشرار محافظت نماید و نام نیکی از خود بجای گذارد. این مقاومت ۵ساله در برابر اشرار، حماسه‌ای شد ماندگار در تاریخ باشکوه آذربایجان. سنت تاریخی نشان داده، فتح قلعه مستحکم آذربایجان حتی با تحرکات نرم هم میسر نخواهد شد.

(برای مطالعه بیشتر رجوع به فصل سیزده کتاب تاریخ ده هزار سال سلماس و غرب آذربایجان دکتر توحید ملک زاده و کتاب کاظم خان قوشچو آقای محبوب داداشپور)