مقدمه

پس از سقوط حکومت حزب مساوات در جمهوری آزربایجان به دست ارتش سرخ شوروی در سال 1920 میلادی، رهبر این حزب و صدر شورای ملی آزربایجان، محمدامین رسولزاده به سبب دوستی دیرین با استالین و نجات جان استالین در زمانی که وی در دوره ی مبارزه با تزاریسم ساکن باکو بود، از اعدام رهایی یافت. اما استالین جهت ممانعت از فعالیت دگرباره ی محمدامین، وی را همراه خویش به مسکو برد و محمدامین رسولزاده مدت دو سال مجبور به اقامت اجباری در مسکو گردید. رسولزاده پس از دو سال اقامت اجباری در مسکو جهت ادامه دهی به مبارزه ی سیاسی خویش مجبور به فرار از مسکو شد. شرح چگونگی این خارج شدن وی از مسکو و بسیاری دیگر از خاطرات مربوط بدین دو سال در کتابی به قلم خود رسولزاده تحت عنوان “ایستالین’له ایختیلال خاطیره لری” (خاطراتم با استالین از دوران انقلاب)[i]  موجود می باشد. رسولزاده پس از این گریز از چنگال استبداد سرخ در بسیاری از کشورها به مبارزه ی خویش در راه استقلال آزربایجان ادامه داد، اما قسمت اعظم این مبارزات وی به خصوص دوران مربوط به اواخر حیات وی در ترکیه بوده است. در نوشتار ذیل به بررسی حیات سیاسی ایشان با استناد به منابع دست اول که به دلیل اقامت نگارنده ی این مطلب در آنکارا، توان دسترسی بدان را داشته است خواهیم پرداخت.

ورود رسولزاده به استانبول و آغاز فعالیت های دوره ی نخست اقامت در ترکیه (1922-1931)

نخستین اقدام ارزشمند رسولزاده پس از ورود به ترکیه و شهر استانبول تلاش وی جهت ثبت تاریخی بود که آزربایجانیان در دنیای شرق رقم زده بودند اما به نیروی قهرآمیز روسها سرنگون شده بود. رسولزاده با آگاهی از قدرت ثبت وقایع تاریخی در ماندگاری در اذهان نسل ها دو کتاب ارزشمند در بدو ورود به ترکیه نگاشت که هردو کتاب مربوط به جمهوری سرنگون شده ی آزربایجان بود. کتاب نخست که توانست توجه اصحاب قلم را نیز به خود جلب نماید کتاب “چگونگی شکل گیری جمهوری آزربایجان و موقعیت کنونی” آن بود. در این کتاب رسولزاده به قلمی شیوا به اهداف و سیر تاریخی جمهوری شکل یافته در جمهوری آزربایجان مابین سالهای 1918 تا 1920 میلادی پرداخته است که ترجمه ی این اثر به فارسی در ایران موجود می باشد. کتاب دیگری که وی اقدام به نشر آن در استانبول نمود، کتاب “سیاوش عصر ما” است. این کتاب را رسولزاده پس از سقوط حکومت مساوات تا زمان دستگیری اش  زمانی که در خفا زندگی می کرد نگاشته بود.

در کنار انتشار این دو کتاب محمد امین رسولزاده در سال 1924 میلادی اقدام به آفرینش “حکومت در تبعید” می نماید. این حکومت که با نام “مرکز ملی آزربایجان” مشهور گشت جهت احیای دگرباره ی استقلال آزربایجان به لابی گری می پرداخت. نکته ی قابل توجه در اساسنامه ی این مرکز یا به نوعی حکومت در تبعید بند پنجم از مواد تاکتیک های مبارزه می باشد که علناً لفظ “آزربایجان جنوبی” به کار برده شده و این مرکز یکی از اهداف خود را تشکیل کمیته های مخفی و نیمه مخفی در آزربایجان جنوبی جهت استقلال این منطقه بیان کرده است. اولین هیئت رئیسه و هیئت مؤسس “مرکز ملی آزربایجان” بدین شرح است:

محمدامین رسولزاده، عباس کاظم زاده، محمدعلی رسول اوغلو، خلیل خاص محمدلی، علی مردان توپچوباشی، اکبر شیخ الاسلام، مصطفی وکیلی، میریعقوب مهدی زاده، جیحون حاجی بَیلی، محمدصادق آران، رستم شفیع بَیلی، ژنرال اسرافیل، عباس آتامالی بَیلی، نقی شیخ زامانلی و محمد محرم.

اهداف مرکز بدین ترتیب بیان گردیده و ثبت گردید:

·مرکز ملی، جهت احیای دگرباره ی استقلال جمهوری آزربایجان که در 28 مِی 1918 برپا گردید و استقلال آن از سوی دولت های جهان به رسمیت شناخته شد اما در 27 نیسان 1920 میلادی توسط استیلای ارتش سرخ شوروی اشغال گردید تلاش خواهد نمود.

·با تشکل های ملل دیگر قفقازی که دچار این سرنوشت گردیده و دارای ژئوپولیتیک و دشمن مشترک می باشیم، تشریک مساعی خواهد شد.

·در مبارزه با اسارت گیری امپرالیزم سرخ با تشکیلات های صلاحیت دار دیگر ملل محکوم روسیه به مبارزه با تسلط کمونیزم و امپریالیزم روس پرداخته خواهد شد.

·تلاش خواهد شد که روابطه ی برادریمان از تمامی جهات با دیگر اقوام تُرک که از جهت زبان و فرهنگ یکسان هستیم، تقویت گردد.

·مرکز ملی، در صفت حکومت در تبعید به دفاع از مبارزه ی آزربایجان و تمثیل آن در نزد سازمان ملل، دیگر نهادهای بین المللی، نهادهای مخالف با بلشویک ها و کشورهایی که در کنار مبارزمان جای می گیرند، خواهد پرداخت.

·مرکز ملی پس از کسب استقلال ملی مبتنی بر اصول دموکراسی و تکثر احزاب به مام وطن انتقال یافته و فعالیت های خویش را در آنجا ادامه خواهد داد.

مرکز ملی آزربایجان جهت دستیابی به اهداف شش گانه ی فوق تاکتیک مبارزاتی زیر را انتخاب نموده است:

·مرکز ملی آزربایجان که در شرایط دشوار مهاجرت در حال فعالیت است، عدم دخالت در امور داخلی و سیاست های خارجی کشورهایی را که در آنجا فعالیت دارد به عنوان اصلی فراگیر قبول می نماید. اما در مواردی که تصمیمات و حرکات اتخاذ شده تاثیر منفی بر مبارزه مان خواهد گذاشت، وارد عرصه شده و در دفاع از حقوق مشروع خود کوتاهی نخواهد کرد.

·عملکردها با پیشنهاد هیئت رئیسه، تصویب هیئت اجرائی و تصدیق مجمع شعب جهت اجرا به شعبات فرستاده خواهد شد.

·مرکز ملی آزربایجان، ترجیح می دهد که تمامی تلاش های خود را به صورت مخفی انجام داده و حفظ اسناد و اسرار را به عنوان پرینسیپ واجب می شمارد.

·مرکز ملی آزربایجان مجبور به اعلان موجودیت خویش به مقامات مسئول کشور میزبان می باشد.

·با هدف توسعه تفکر ملی و شعور ملی، از میان هواداران در آزربایجان جنوبی و شمالی افرادی که خصوصیات ماده وم را دارا باشند جذب نموده و توسط آن ها کمیته های مخفی و نیمه مخفی استقلال تشکیل داده و توسط آنها حرکات اعتراضی ترتیب خواهد داد و به دلیل اهمیت موضوع با وجود آشکار بودن اعضا برای مرکز اعلان عمومی نمی گردد.

·مرکز ملی آزربایجان جریانات ملی و جنبش های مردمی در آزربایجان شمالی و جنوبی را از نزدیک تعقیب نموده و درازا و جزئی از مبارزه ی ملی مان در مابین سالهای 1918-1920 قبول می نماید و کمک های مادی و معنوی خویش بدانها را تسهیل نموده، تاکتیکها و استراتژیهای مبارزاتیشان را جهت داده و ارتباط عمیق و نزدیک با آنها از عناصر بنیادین محسوب نموده و مهم قلمداد می نماید.

در کنار آغاز به کار “مرکز ملی آزربایجان” تلاش مهم دیگر رسولزاده جهت تشکل گرایی احیای “حزب مساوات” در ترکیه و چند کشور دیگر در این سالها می باشد. “حزب مساوات” که مهمترین حزب در تشکیل حکومت دموکراتیک آزربایجان در سال 1918 میلادی بود پس از اشغال آزربایجان از سوی نیروهای ارتش سرخ در سال 1920 میلادی ضربه ی سنگینی خورد. پس از سقوط حکومت دموکراتیک آزربایجان منسوبین این حزب یا کشته، یا تبعید و یا مجبور به مهاجرت شدند. قسم اعظمی از نیروهای مساوات که توانسته بودند جان سالم به در برند در گرجستان ساکن شدند اما بواسطه ی اشغال گرجستان از سوی نیروهای ارتش سرخ این افراد مجبور به مهاجرت به ترکیه شدند. پس از ورود رسولزاده به استانبول در اواخر سال 1922 میلادی وی به کمک همین مهاجرین وارد شده از گرجستان اقدام به احیای کمیته های خارج از کشور حزب مساوات نمود. از جمله کشورهایی که حزب مساوات در آنجا شعبه فعال داشته و تحت نظر شعبه ی ترکیه فعالیت می نمود آلمان و لهستان بود. این حزب در ترکیه نیز در کنار استانبول اقدام به تاسیس شعبه در شهرهای ازمیر، قارص و ترابزون نمود. مهمترین دغدغه ی این حزب در این دوره از فعالیت خویش رسیدگی به مشکلات مهاجرین آزربایجانی بود. این حزب علاوه بر این موارد اقدام به تاسیس جمعیتی با نام “جمعیت جوانان آزربایجانی” نمود که به نوعی شاخه ی جوانان حزب به شمار می رفت و هدف از آن جذب قشر جوان هویت خواه از میان جوانان آزربایجانی بود.

در کنار این فالیت های تشکل گرایانه مهمترین نمود فعالیت های رسولزاده و یاران وی در این دوره معطوف به فعالیت در زمینه ی نشریات و کتب می باشد. چنانکه رسولزاده با حیات پربار خویش نشان داد برای جاودانه ماندن در تاریخ تنها آفرینش تاریخ کافی نیست و همین تاریخ آفریده شده توسط ملت آزربایجان جهت مصون ماندن از سوءنیت ها و غرض ورزیهای ایدئولوژیهای دیگر باید توسط خود آفرینندگان تاریخ نگاشته شود. از این رو بود که پس از این دوران محمدامین رسولزاده با یاری همرزمان خویش اقدام به نگارش و انتشار نشریات و کتب تاریخی و سیاسی گسترده ای در حوزه ی مبارزه ی وطن پرستی آزربایجان نمود و توانست این مبارزه را در تاریخ آزربایجان ماندگار نماید. برخی از نشریات مهمی که در این دوران از سوی رسولزاده منتشر شده است به شرح ذیل است:

– مجموعه ی “قفقاز نو” (یئنی کافکاسیا) – (1923-1927):

شماره ی نخست این نشریه که هر پانزده روز یکبار منتشر می شد در سال 1923 میلادی به مدیرمسئولی “سید محمد طاهر” منتشر گردید. این نشریه به نوعی ارگان حرکت ملی آزربایجان محسوب می شد و “رسولزاده” از اولین شماره ی انتشار این نشریه در پشت پرده، مسئولیت انتشار آن را داشت اما بنا به دلایلی سیاسی خواهان آن نبود که به گونه ای رسمی این مسئولیت عیان گردد. در سال 1926 میلادی مدیرمسئول این نشریه تغییر پیدا نمود و احمد حقی مدیرمسئولی آن را بر عهده گرفت و تا پایان انتشارِ این نشریه در این سمت باقی ماند. اما نخستین باری که حضور پررنگ و نقش عمده ی رسولزاده در این نشریه مشاهده گردید در همان سال نخست انتشار، درج مطلبی با عنوان “توضیحات ضروری” به قلم “محمدامین رسولزاده” بود. به اذعان بسیاری از محققین تاریخ، از جمله “پروفسور صباح الدین شمشیر” مقالات زیادی از سوی “رسولزاده” در این مجله، هم با نام حقیقی و هم با نام مستعار نگاشته شده است. از موفقترین کارهای این نشریه اقدام به انتشار ویژه نامه هایی در قالب کتابچه در خصوص حرکت ملی آزربایجان بود. از جمله ویژه نامه هایی که توسط این نشریه در خصوص آزربایجان جنوبی منتشر شده است می توان به ویژه نامه ی “ایرانیان و ارامنه” (ایرانلیلار و ارمنیلر) به قلم “میرزا بالا محمدزاده” در خصوص وقایع جیلولوق در غرب آزربایجان جنوبی و ویژه نامه “ترکان ایران” (ایران تورکلری) به قلم “نظام الدین تبریزی” اشاره نمود. آخرین شماره ی این نشریه در سال 1927 میلادی منتشر گشت.

– مجموعه ی “تُرک آذری” (آذری تورکو) – (1928-1930):

پس از توقف انتشار مجموعه ی “قفقاز نو”، مجموعه ی “تُرک آذری” در سال 1928 میلادی به عنوان ارگان حرکت ملی آزربایجان آغاز به انتشار نمود. مدیرمسئولی این نشریه را “محمد صادق اَران” بر عهده داشت. وی نیز از مهاجرین آزربایجانی متولد قره باغ بود که حیات تبعید خویش را در ترکیه به سر می گذراند. بیشتر نوشتارهای وی در ترکیه با نام مستعار “صنعان آذر” منتشر شده است. از جمله ی کتابهای وی می توان به کتاب “ترکان ایران” (ایران تورکلری) اشاره نمود که نسخه ی اصلی وی هم اکنون در آرشیو “سازمان تاریخ تُرک” موجود می باشد. در انتشار این نشریه نیز “محمدامین رسولزاده” نقش اصلی را بر عهده داشت. هدف این نشریه بسان “قفقاز نو” مبارزه ی استقلال خواهی آزربایجان و ثبت تاریخی این مبارزه بود.

– مجموعه ی “سرزمین گُرگرفته” (اودلو یورت) – (1929-1931):

سومین مجموعه و به نوعی آخرین مجموعه ای که رسولزاده اقدام به انتشار آن در دوره ی نخست اقدام خود در ترکیه بدان نمود نشریه ی “سرزمین گُرگرفته” (اودلو یورت) می باشد. این نشریه نیز پس از توقف انتشار نشریه ی “تُرک آذری” (آذری تورکو) آغاز به انتشار نمود. در نشریه ی قبلی رسولزاده به دلیل اینکه بعضاً در خارج از ترکیه به سر می برد نتوانسته بود فعالیت چشمگیری داشته باشد اما در این نشریه به عنوان سردبیر نشریه یادداشت های ماهیانه نگاشته و مقالات متعددی از وی به چاپ می رسید.

در کنار نشریات فوق و قلم فرسائی در این نشریات، محمدامین رسولزاده در مابین این سالها اقدام به انتشار کتابهای مستقلی در خصوص مبارزه ی آزادیخواهانه ی آزربایجان نمود که این کتابها و سال انتشار آن ها به قرار ذیل است:

– جمهوری آزربایجان، محمدامین رسولزاده، استانبول، 1923

– سیاوش عصرمان، محمدامین رسولزاده، استانبول، 1924

– اندیشه ی استقلال و جوانان، محمدامین رسولزاده، استانبول، 1925

– وضعیت سیاسی در روسیه، محمدامین رسولزاده، استانبول، 1925

– ورشکستگی سوسیالیسم انقلابی و آینده ی دموکراسی، محمدامین رسولزاده،استانبول، 1928

– مجموعه مقالاتی در باب مسئله ملی و بلشویزم، محمدامین رسولزاده، استانبول، 1928

پانوشت: * منابع مورد استفاده در پایان بخش آخر آورده خواهد شد.

            * این بخش مابین سالهای 1922 تا 1931 را شامل گشته است.

            * ادامه دارد …

بابک شاهد- سردبیر سایت “آرازنیوز”