گوی تپه یکی از مشهورترین تپه‌های باستانی اورمیه با آثاری غنی و نمایشگر تاریخ پر افتخار آزربایجان می باشد. قبل از حفاری.های سال ۱۹۴۸ م انگلیسی‌ها در این منطقه باستانی در سال ۱۳۱۳ شمسی تصویر قیل قمیش منقش بر روی یک لوح به دست آمده بود. استوانه‌هایی که نقوشی از خدایان قدیم را داشتند نیز در این منطقه به دست آمده است. کشف ابزارآلات فلزی در گوی‌تپه از چهارهزار سال قبل در منطقه شناخته شده بود. کشف کتیبه قیل قمیش در گوی تپه اورمیه شاهد بارزی است بر استقرار فرهنگی سومریان تورک تبار در منطقه اورمیه و آزربایجان.

قیل قمیش از اساطیر سومری که نقش بسیاری در داستان‌های مختلف ملل جهان دارد، اولین داستان بلند مردمان می‌باشد .

بورتون براون سرپرست حفاران انگلیسی که نتیجه کاوش.های خود را تحت عنوان «حفریات آزربایجان» در سال ۱۹۴۸ و ۱۹۵۱ در لندن انتشار داده تمدن گوی تپه و آزربایجان را چنین توضیح داده است:

گوی تپه دارای هفت طبقه می‌باشد که قدیمی‌ترین طبقه مربوط به هزاره چهارم ق.م (شش هزارسال قبل) می‌باشد شامل خانه‌هایی با دیوارهای چینه‌ای قطعات سفال قرمز و خاکستری بدون نقش و سفال زرد باز با خطوط ساده هندسی به رنگ قهوه‌ای تند، ابزارهای سنگی و مسی.

طبقه ششم: مربوط به هزاره سوم قبل از میلاد تا اوایل هزاره اول قبل از میلاد. آثار بناهای گلی با پی‌های سنگی، قطعاتی از سفال قهوه‌ای و قرمز با نقش‌های هندسی مرکب سیاه رنگ و نیز سفال‌های دورنگ پخته شده در کوره و منقوش. در این طبقه ابزارهای مسی به وفور دیده می‌شود. این تمدن با تمدن‌های عصر سنگ و مس آناطولی شرقی و آزربایجان شمال ارس پیوستگی بیشتری دارد.

طبقه پنجم: سفال‌های این طبقه خاکستری و گاهی سیاه و عموماً صیقلی است. سفالی نیز با نقوش برجسته در همین طبقه یافت شده که به سفال‌های تمدن‌های آناطولی و آزربایجان شمال ارس شباهت بیشتری دارد.

طبقه چهارم: حاوی سفال‌های سیاه و صیقلی بدون نقش.

طبقه سوم: حاوی قبور انسان‌های اولیه و جمجمه‌های اجداد آزربایجانیان و قطعات سفالی یافت شده در این قبرها قرمز رنگ یا بدون نقش‌های الوان بوده و به سفال.های طبقه پنجم شباهت دارد.

طبقه دوم: مربوط به سال های ۱۲۰۰-۱۵۰۰ ق.م شامل سفال.های بدون نقش صیقلی سیاه و خاکستری، شبیه سفال‌های هیتیت‌های آناطولی.

طبقه اول: شامل ظروف سفالین صیقلی قرمز و خاکستری که دسته‌هایی به شکل حیوانات همانند ظروف یافت شده در تپه حسنلو دارند. در روی گوی تپه سنگ.های تراشیده با نقش‌های حیواناتی چون قوچ و پلنگ وجود دارد که حدس زده می.شود مربوط به اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول ق.م تعلق داشته باشد و بسیار شبیه سنگ‌های تراش خورده هیتی.های باستان آناطولی می‌باشد.

در کتیبه‌های مختلف سومری از دولت آراتتا واقع در غرب آزربایجان به کرات صحبت شده و از مکاتبات و ارتباط فرهنگی- نظامی در دولت پروتو تورک آراتتا- سومر صحبت شده است. در این مکاتبات و سنگ نوشته‌ها و لوحه‌ها از سرزمین آراتتا به عنوان سرزمین کوهستانی با جنگل.های پر دخت با منابع فلزی- معدنی و سنگی فراوان صحبت شده است. تمام محققین عالم بر این عقیده‌اند که غرب آذربایجان همان سرزمین آراتتاها می‌باشد. گفتنی است آراتتا به معنی دامنه کوهستان می‌باشد

دکتر توحید ملک زاده