پایان جنگ جهانی اول برای کل جهان از نقطه نظر تشکیل دول ملی نقطه عطفی گردید و بسیاری از امپراطوری ها به کشورهای ملی تبدیل شدند. اعراب و قسمتی از اروپایی ها از امپراطوری عثمانی جدا شدند و این امپراطوری به ترکیه امروزین تبدیل شد. دولت ترکی قاجاریه با عنوان ممالک محروسه ایران جای خود را به دولت ایران با سیاست یک ملت، یک مملکت و یک زبان با تم فارسی پهلوی داد و آذربایجان نیز که عزیز دردانه ایران عصر قاجار بود به نازلترین رتبه های شاخص های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی تبدیل شده و تاوان افتخار داشتن لقب اولینها را به سخت ترین حد ممکن پس داد.

عواملی داخلی چون انقلاب مشروطیت، وقوع جنگ جهانی اول و به سبب آن تشکیل دول ملی و عواملی خارجی چون انقلاب بلشویکی روسیه و تشکیل دولت کمونیستی شوروی در مرزهای ایران سبب شد تا دولت انگلیس درصدد ایجاد دولتی تحت الحمایه در ایران برآید. پیشنهاد امضای قرارداد ۱۹۱۹ اولین طرح برای اجرای ایده مهار نفوذ بلشویکها در جنوب بود که با عدم امضای آن توسط احمدشاه قاجار شکست خورده و نتیجتا احمدشاه مغضوب انگلیس شد. بدین ترتیب « ضدیت با قرارداد باعث مشروعیت بیشتر جنبشهای ضد مرکز شد» (مختاری اصفهانی، پهلوی اول از کودتا تا سقوط، چاپ دوم ۱۳۹۴، بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه، ص: ۳۱) و بر قدرت مخالفان آن قرارداد از جمله شیخ محمدخیابانی در آذربایجان افزود.

می توان به یقین گفت گفت کودتای ۱۲۹۹ شمسی رضاخان کودتایی کاملا طراحی شده توسط انگلیسی بود(برای اطلاع بیشتر : مکی، حسن، تاریخ بیست ساله ایران ، جلد اول) که با هدایت و فرماندهی ژنرال آیرونساید انگلیسی(آیرونساید، خاطرات سری آیرونساید، ترجمه، بهروز قزوینی تهران ۱۳۶۱، نشر آینه ، ص: ۱۶۷) جایگزینی برای قرارداد ۱۹۱۹ محسوب می شد(فلاح زاده، سیدحسین، رضاخان و توسعه ایران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، چاپ اول ۱۳۹۱، ص: ۸۶) که بخوبی انجام گرفت. چرا که رضاخان فرمانده کودتاگران نیز در ایام کودتا، رسما وفاداری خود به احمدشاه قاجار اعلام کرده و نیت اصلی کودتا را رفع خطر بلشویکها اظهار کرد. تحولات بقدری سریع بود که کودتای ۱۹۲۰ کمونیستها در باکو و اعلام الحاق آذربایجان به شوروی و ورود ارتش سرخ به آذربایجان و تسلط بر چاههای نفت باکو و علاوه بر آن حمایت کمونیستها از میرزا کوچک خان جنگلی و تلاشهایی که در این زمینه در آذربایجان ایران صورت گرفت انگلیسی ها را به شدت نگران کرده و فورا اجرای کودتای ۱۲۹۹ را در تهران به سرانجام رساندند. (همان، : ۸۴)

در مقابل روسها با امضای معاهده ۱۹۲۰ با ایران ضمن لغو کلیه امتیازات خود پاداش خوبی به دولت ایران اعطا نمودند. با اینحال امضای قرارداد ۱۹۲۰ با شوروی و امتیازاتی که روسها برای ایران در نظر گرفتند بقدری به نفع ایران بود که تا مدتها انگلیسی ها اصل این قضیه را باور نداشتند. (شیخ الاسلامی، محمدجواد، سیمای احمدشاه قاجار، نشر ماهی، تهران، ۱۳۹۲، ص: ۵۵۷) شاید این قرارداد سبب شد تا جهت جلوگیری از نفوذ بلشویکهایی که محبوبیتشان در ایران هر روز بیشتر و بیشتر می شد کودتای نظامی در راس امور انگلیس قرار گیرد. فضای سیاسی تهران نیز کاملا پذیرای کودتا بود فقط مهره های آن هنوز جمع نشده بود.

همانطوریکه گفته شد کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ به تصریح تمام مورخین بی طرف، کودتایی طراحی شده بوسیله انگلیس و اجرا شده توسط سیدضیاالدین طباطبایی و رضاخان فرمانده وقت فوج قزاق بود. آیرونساید انگلیسی مامور تخلیه نیروهای انگلیسی در ایران در قریه آق¬بابای قزوین (مختاری اصفهانی، ص: ۴۱) فرد مورد نظر خود را یافته بود. در بادی امر نقش انگلیسیها در این کودتا چندان به چشم نمی آمد ولی سیر حوادث نشان داد که پیشرفت آنی رضاخان علیرغم کمی سواد و نداشتن پیشینه قوی خانوادگی و حتی شغل دون پایه نظیر شغل ابواب جمعی اصطبل خانه سفارتخانه انگلیس (همان، ص: ۷۹ و تاج الملوک، ص: ۳۳) بی دلیل نبوده است.( گرچه تاج الملوک پیشرفت وی را مرهون حمایتهای پدرش که میرپنج قزاق بود می داند. ص: ۲۷). بدین ترتیب فصل نوینی در تاریخ ایران شروع شد که تبعات آن برای دیگر ملل ساکن در ایران هنوز هم ادامه دارد.

۳ اسفند ۱۳۹۹

دکتر توحید ملک زاده