مقدمه

یکی از عرصه های درخشان مدنیت تُرکان اوغوز امپراطوری سلجوقی در قرن یازدهم میلادی بوده است. به واسطۀ ظهور این امپراطوری در آزربایجان جنوبی بوده است که یادگارهایی درخشان در عرصه ی مدنیت تُرک به یادگار ماند. در نوشتار حاضر به ارائه ی نگاهی عمومی و مختصر از این امپراطوری خواهیم پرداخت.

توضیحاتی در خصوص برخی از مفاهیم

ترکستان: لفظ ترکستان هنگامی که در نوشتار ذیل به کار می رود بیانگر مناطق شرقی دریای خزر می باشد. در بسیاری از سیاحتنامه های به یادگار مانده از قرن یازدهم میلادی مناطقی که ترکان در آن ساکن بودند در حالت کلی به دو قسمت تقسیم می گردد. قسمتهای شرقی با لفظ ترکستان نامیده می شود که از منطقه ی “ساخا” در روسیه بعنوان شرقی ترین نقطه ی ترکستان آغاز گردیده و تا انتهای خراسان و متصل به دریای خزر ادامه داشته است به کار می رود. و مناطق غربی دریای خزر مشتمل بر مناطق امروزین ترکیه، آزربایجان شمالی، آزربایجان جنوبی، قسمت شمالی سوریه، قسمت شمالی عراق و مصر با نام عمومی “ترکیه” در این سیاحتنامه ها ذکر می گردد.

خراسان: کلمه ی “خراسان” به کار رفته در این نوشتار  و مرزهای آن، متفاوت با استان خراسان امروزین ایران می باشد؛ چنانکه بسیاری از شهرهای خراسان مورد بحث نوشتار ذیل هم اکنون داخل در مرزهای افغانستان می باشد حال آنکه در زمان موضوع مورد بحث نوشته، داخل در مرزهای خراسان تعریف می شد.

شرایط حاکم بر مدنیت خاورمیانه پیش از ظهور سلجوقیان

پس از قرن هفتم میلادی و مصادف با حکومت خلیفه ی عباسی بر دنیای اسلام مردمان مسلمان توسعه ی شگرفی در عرصه ی مدنیت بشری را شاهد گردیدند. اما این قدرت سلسله ی عباسی در اواسط قرن دهم میلادی آغاز به رو به ضعف نهادن نهاد. این دوران مصادف با قدرت یافتن ایدئولوژی شیعه به واسطه ی به قدرت رسیدن “فاطمی ها” در مصر بوده است. “فاطمی ها” به عنوان مجموعه گروههایی که هوادار ایدئولوژی شیعی بودند با به قدرت رسیدن در مصر در قرن دهم میلادی اختلاف میان شیعه و سنی رو به اوج نهاد و این اختلافات به سوریه و عراق گسترش پیدا کرد. در این زمان به سبب تشدید اختلاف میان شیعیان و سنی ها در مصر، عراق و سوریه خلیفه ی عباسی رو به ضعف نهاد. در منطقه ی ایران نیز وضعیت تفاوت چندانی نداشت و دولت-شهرهای مختلفی با مذاهب گوناگون زندگی می کردند و این اختلاف شیعی و سنی بدین منطقه نیز سرایت نمود. در این شرایط و پس از زوال سلسله عباسی دنیای اسلام شاهد ظهور سه دولت تُرک گشت، این دولتها عبارت بودند از دولت قاراخانلی[1]، ذولت سامانیان[2] و دولت غزنویان بوده است. در اثنای این وضعیت که خلیفه ی عباسی ساکن در بغداد عاجز از کنترل مناطق تحت حاکمیت دولتهای فوق الذکر بوده است، در خراسان به سال 1040 میلادی طی مجادله ای که میان غزنویان و مجوعه قبیله هایی که بعدها موسوم به سلجوقیان گشتند نبردی تاریخ ساز صورت گرفت و با شکست غزنویان پایه های امپراطوری بزرگ سلجوقی بنیان نهاده شد.

نگاهی عمومی به توسعه سلجوقیان

پس از نبرد روی داده در سال 1040 میلادی میان سلجوقیان و غزنویان و غالب آمدن سلجوقیان تشکیل نخستین نطفه ی دولت سلجوقی این دولت پیشرفتی شگرف را در عرصه ی دولتمداری و مدنیت طی نمود. توسعه ی غیر قابل باور این دولت به گونه ای است که در صورت تحلیل می تواند نظریات کلاسیک در خصوصِ چگونگی توسعه ی امپراطوری های تُرک را با چالشی جدی مواجه نماید چراکه این دولت پس از نبرد “دانداناکان” در سال 1040 میلادی چراکه این دولت تنها در عرض سی و پنج سال یعنی تا سال 1075 میلادی توانست، دولت-شهرهای موجود در آناطولی را تابع خود نماید و مرزهای شرقی خود را تا بیزانس گسترش دهد، در قسمت شرقی دولتهای غزنوی در هندوستان و قاراخانلی در مرز چین و ترکستان را به زیر سلطه ی خود برد، خلیفه ی عباسی را از فشار دولت مغول برهاند، با شکست “فاطمی ها” در مصر عراق سوریه را به مناطق تحت نفوذ خود الحاق نماید، و سرانجام در سال 1071 میلادی در نبر “مالازگیرد” به صف آرایی در برابر امپراطوری بیزانس بپردازد و این دولت دیرین در این منطقه را شکست دهد، و در پایان سال 1075 میلادی توانست هفتاد درصد مناطق مسلمان نشین جهان یعنی دنیای اسلام را تحت فرمان خویش درآورد. تاریخ بشریت هیچگاه چنین توسعه ای را در هیچ برهه ای از تاریخ مشاهده نکرده بود.

نکته ی جالب توجه در خصوص امپراطوری سلجوقی درخشش آن تنها محدود به امور لشکری و توسعه ی ارضی و نظامی نبوده است، بلکه در عرصه ی هنر، علم، تعلیم و تربیت و مدنیت بشری مردم منطقه شاهد پیشرفتی قابل ملاحظه و قابل رقابت با مدنیت بیزانس گشت به گونه ای که پیش از فتح بیزانس توسط “سلطان آلپ ارسلان” مدارس نوین تاسیس شده در توسط سلجوقیان در دنیای تُرک علومی بس پیشرفته از مدارس بیزانس را تدریس می نمودند. سیستم آموزشی بنیان نهاده شده توسط سلجوقیان چنان وجهه ی متمدانه ای داشت که این سیستم تا سال 1924 میلادی و انقراض امپراطوری عثمانی ادامه یافت.

در خصوص رفاه اقتصادی پدیدار شده در دولت سلجوقیان دکتر رفیق توران با استناد به اسناد تاریخی چنین اظهار نظر می نماید:

“در زمان سلطان ملک شاه سلجوقی درآمد دولتی سالیانه به 210 میلیون سکه ی طلا افزایش پیدا نموده بود، حال آنکه 150 سال پس از این تاریخ درآمد سالیانه ی فرانسه 3 میلیون و انگلستان 4 میلیون گشته بود. “[3]  

رفیق توران در ادامه ی مقاله یکی از مهمترین علت های این توسعه ی اقتصادی را ظهور تشکیلات “آخیلیق” بیان می دارد. لازم به ذکر است که مؤسس این طریقت یعنی “آخی ائورن” که بعدها سیستم آفریده شده توسط وی در شکل گیری ساختار دولتی عثمانی نقش بسزایی ایفا نمود اهل شهرستان “خوی” از آزربایجان جنوبی می باشد. به عنوان مثال یکی از نمونه های دیگر این درخشش در عرصه های مختلف تحولات روی داده در عرصه ی موسیقی می باشد. چنانکه در زمان سلجوقیان آثار هنری “عبدالقادر مراغه ای” از شهرستان “مراغه” ی آزربایجان جنوبی بعدها از بهترین نمونه های موسیقی و گنجینه ی موسیقی بشریت در تاریخ موسیقی گشت.

با مشاهده ی این موارد، در نظر گرفتن حوزه ی جغرافیایی که سلجوقیان بر آن حکم راندند، پیشرفتهای روی داده در زمینه اقتصاد، موسیقی، ادبیات، تعلیم تربیت و دانش و بسیاری از موارد دیگر باید اذعان نمود که سلجوقیان مهمترین دوره از تاریخ تُرکان جهان را تشکیل می دادند و حکمرانی این دولت یادآورد امپراطوری تُرکان “خون”[4] و “کؤک تورک”[5] در تاریخ گشت. اما بسان بسیاری از دولت های آفریده شده توسط تُرکان مورد اغماضهایی از منظر تاریخدانان به دلایل سیاسی گشته است.