دکتر توحید ملک زاده

آذربایجان دوران قبل پهلوی مرکز تجاری ممالک محروسه ایران دوره قاجاری بود و بازار تبریز به عنوان قطب اقتصادی نه تنها ممالک اسلامی بلکه آسیای غربی عمل می کرد.

در دورۀ قاجار به دلیل نداشتن تمرکز سیاسی، اقتصاد و تجارت بیشتر در اختیار بخش خصوصی بود و تجار بزرگ آذربایجانی در تبریز و اورمیه و اردبیل و خوی و مراغه و سلماس و دیگر شهرهای بزرگ و کوچک آذربایجان به کار تجارت می پرداختند. تجارتخانه های بزرگ صدقیانی ها، خسروشاه و برادران، دیلمقانی ها، خویی ها و دهها تجارتخانه بزرگ و کوچک این مهم را انجام می دادند.

شروع زمامداری رضاخان با شعار « یک شاه یک ملت و یک زبان » آغاز دردسرهای بسیاری برای اهالی ایران شد. در زمان زمامداری رضاشاه، در کنار مسائل و تبعیضات فرهنگی ، تبعیض های اقتصادی نیز در آذربایجان گسترش می یافت « بطوریکه از تعداد ۲۲ کارخانه که از سال ۱۳۱۰ تا ۱۳۲۰ در چهار استان مازندران، اصفهان، آذربایجان غربی و شرقی توسط دولت ایجاد شد تنها دو کارخانه سهم دو آذربایجان گردید»( شیری آذر، حبیب، والیان آذربایجان از ۱۳۰۴ تا ۱۳۲۰، انتشارات خجسته، تهران ۱۳۸۷، ص: ۱۳)انتقال مرکزیت اقتصاد از تبریزدر اولویت پهلوی ها بود.

آذربایجانی که صدها سال قطب اقتصادی امپراطوری های بزرگ اسلامی و ترک سلجوقی، ایلخانی، صفوی و قاجاریه بود با سیاستهای دولتی معمار « ایران نو» یعنی رضاخان به پریشانی افتاد. اوضاع نامناسب آذربایجان در روزنامه های آن زمان خصوصا اطلاعات منعکس است: « آذربایجانی در پریشانی و عسرت اقتصادی جان می سپارد. آذربایجانی در حال گرسنگی سر به بستر مرگ می گذارد.

آذربایجانی قالی و قالیچه اش در بازار اروپا قدغن و فابریک ریسمان و ریسی­اش در تبریز بسته شده و چندین هزار فقیر به تعداد بیکاران و بیچارگان افزوده و خشکبارش اساسا از بین رفته به ثمن بخس نیز فروش نمی رود آیا در مقابل این همه فلاکت و بدبختی های اقتصادی چه علاجی و چه فکری برای این دودمان بیچاره و فداکار وطن که روبه نداری و گدایی می رود شده است. بیچارگان آذربایجان» (اطلاعات، شماره ۵، ۲۳/۵/۱۳۰۵، ص: ۲ به نقل از شیری آذر، ص: ۳۱)در ادامه این مقالات تجار آذربایجانی نیز از وضعیت خود به مرکز و مجلس شورای ملی و وزارت تجارت شکایت کرده تقاضای اقدامات فوری می کنند.( اطلاعات، شماره ۱۸، ۹/۶/۱۳۰۵، ص: ۱ به نقل از شیری آذر، ص: ۳۱). بدیهی است این سیاست اقتصادی که موافق امیال شوونیزم بود تغییری نکرد و به تدریج قیامهای بزرگ آذربایجان در سالهای بعدی شروع شد.

۶ بهمن ۱۳۹۹