یک قسمت قابل توجه از ترکانی که از اعماق تاریخ نام و یاد و فرهنگشان تا به امروز به یادگار مانده است شاخه ای از ترکها می باشند که خَلَج نامیده می شوند. این گروه از ترکان به صورت گروهی در اکثر کشورهای آسیایی زندگی می کنند.

در ایران در غرب قم نامشان در منطقه خلجستان به یادگار مانده است. بخش خلجستان از دو دهستان دستجرد ( شهر دارای دانشگاه پیام نور)  و قاهان تشکیل شده است. این منطقه به ساوه چسبیده است. خلجها عمدتا در شهرهای تفرش، ساوه، اراک زندگی می کنند و در شهرهای دیگر نظیر اورمیه، فریدن، اردبیل، اراک و شازند، رزن همدان، ماکو، شوط، ماهنی شان، کلات، شهریار، صفاشهر شیراز، کنگاور، صایین دژافشار، هریس،سالیان و …  نام روستاهایی به نام خلج وجود دارد.

نام کوههای جنوبی مشرف به مشهد نیز خلج می باشد. بسیاری از افراد ایرانی نیز اسم فامیل خلجی دارند که در شهرهای مرکزی و غربی ایران پراکنده اند.

در تاریخ، نام وزین خلجها دراوغوزنامه، جامع التواریخ و کتاب وزین دیوان لغات الترک محمود کاشغری که دایره المعارف تاریخ و زبان ترکی می باشد دیده می شود. در کتب جغرافیایی اوایل دوره اسلامی نیز به کرات از خلج ها ذکر شده است.

دولتهای مختلفی توسط این گروه از ترکها تاسیس شده است که هم مربوط به قبل از اسلام است و هم مربوط به بعد از اسلام. در سکه های ضرب شده قبل از اسلام در سمرقند نام خلج دیده می شود. خلجها در قرن هفتم هجری موسس اولین دولت اسلامی در شبه قاره هند بوده اند. فیروز شاه ثانی, ابراهیم شاه اول, محمد شاه اول, عمر شاه, مبارک شاه اول, خسروشاه اولین سلاطین خلج در هند بوده اند .عده ای از خلجها نیز در تشکیل ایل قشقایی نقش داشتند. خلجها نقش سازنده ای در تشکیل امپراطوری صفوی، دولت افشاریه  و دولت قاجاریه داشتند و به عنوان بازوی نظامی دول فوق عمل می کردند.

زبان ترکی خلج رایج در خلجستان را علمای تورکولوژ جهان شاخه ای مستقل از شاخه های بزرگ جغتایی ( شامل اوزبکی، قیرقیزی و قازاقی و ..) و اوغوزی ( شامل ترکی آذربایجانی، ترکی ترکیه و ترکی تورکمنی) می دانند. دورفر، دانشمند آلمانی این گروه از ترکان را منسوب به ترکان دو هزار سال قبل و از گوگ تورکها و حتی هپتالیان می داند.

همچنین مطالعات دکتر جواد هیئت، دکتر زهتابی و دکتر مقدم درباره زبان و ادبیات ترکان خلج، در دنیای علم تورکولوژی از اهمیت فراوانی برخوردار است. با اینحال خلجهای ساکن آذربایجان به ترکی آذربایجانی صحبت می کنند. ۳۱روستا درجنوب غربی قم و ۲۹روستا در استان مرکزی با این زبان صحبت می کنند. وجه بارز این زبان استفاده از صوت «ح» بجای «ا» دراول کلمات است مثلا بجای آیاق می گویند هاداق.

امروزه جمع کثیری از مردم فرهنگ دوست خلجی به جمع آوری تاریخ و فولکلور باشکوه مردمان خلج اقدام کرده اند که در کتب و مجلات مختلف چاپ شده است از جمله:  کتاب « خلج ها در آیینه تاریخ » به قلم جناب آقای عبدالله واشقانی فراهانی، کتابهای «خلج ها یادگارترک های باستان (بررسی سیر مهاجرت اقوام خلج از ترکستان تا خلجستان و فراهان)»، تهران : اندیشه نو، ۱۳۸۵، « خلج اوردو» ناشر مولف ۱۳۹۷، « خلچ لرچه موللانصرالدینینگ مزاق سوزلری» ناشر مولف ۱۳۹۷ به نویسندگی آقای علی اصغر جمراسی.

امید است تاریخ و فرهنگ باشکوه خلجی به همت خود ترکان خلج و با کمک محققین آذربایجانی در تبریز، اورمیه، اردبیل ، زنجان و همدان دوباره مطالعه گردیده احیا گردد.

۲۱ شهریور ۱۳۹۹