فقر در مجاورت طلا و مس؛ روایت روستاییان از همسایگی با معدن سونگون
«سی سال پیش برای توسعه معدن مس سونگون ما را مجبور به مهاجرت از روستا کردند. گفتند برای شما در دره بوغازی خانه می‌سازیم. به جوانان شما کار می‌دهیم، به سالمندان روستا حقوق بازنشستگی؛ اما دروغ گفتند. هنوز بعضی از اهالی روستا در تبریز مستاجر هستند. خیلی از جوانان بومی منطقه را هم یا استخدام نمی‌کنند یا اخراج کرده‌اند.» این بخشی از سخنان «محمد» یکی از ساکنان روستای تخریب‌شده سونگون شهرستان ورزقان و کارگر فعلی معدن مس سونگون است.
او در ادامه می‌گوید: «این دولت زنده و مرده ما را تحقیر کرده است. هم خانه‌های ما را خراب کردند هم با تخریب قبرستان روستا به مرده‌های ما بی‌احترامی کردند. چند سالی هم هست که یاد گرفته‌اند هر موقع اعتراض می‌کنیم می‌گویند مساله را قومیتی نکنید. هر موقع اعتراض کردیم پلیس و یگان‌ویژه سراغ ما فرستادند. حتی نامه به مسئولین و مراجع تقلید نوشتیم هیچ‌کسی جواب ما را نداد. این‌ها ظالم هستند، می‌فهمی برادر این‌ها ظالم‌اند ظالم.»
شهرستان ورزقان در استان آذربایجان شرقی و در ۷۸ کیلومتری شمال تبریز واقع شده است. معدن مس سونگون ورزقان نیز که از آن به‌عنوان بزرگ‌ترین معدن مس خاورمیانه یاد می‌شود در نزدیکی روستای تخریب‌شده سونگون قرار دارد. به گفته «رضا شریفی»، مدیرعامل شرکت مس منطقه آذربایجان براساس آخرین اکتشافات، معدن مس سونگون با دو میلیارد تن حجم ذخیره زمین‌شناسی بزرگ‌ترین معدن مس ایران به شمار می‌رود. سنگ مس این معدن با عیار شصت‌ویک درصد نیز یکی از غنی‌ترین معادن مس ایران است. در این معدن غیر از فلز باارزش مس، مولیبدن، طلا، نقره و دیگر عناصر بااهمیت به‌صورت فلزات همراه وجود دارد.
بااین‌وجود، شهرستان ورزقان علی‌رغم دارا بودن معادن سرشار مس و طلا و قرار گرفتن در جوار جنگل‌ها و مراتع ارسباران (قره‌داغ) و پارک ملی کنتال، یکی از مناطق محروم و کم‌تر توسعه‌یافته ایران است.
به گزارش پایگاه خبری آوای ورزقان هفته گذشته «محمدباقر خانی»، فرماندار شهرستان ورزقان در نشستی با مدیرکل تجهیز و نوسازی مدارس استان آذربایجان شرقی گفته است: «شانزده روستای شهرستان فاقد ساختمان مدرسه است که کلاس‌های درس دانش‌آموزان این روستاها در کانکس تشکیل می‌شود.» وی همچنین در این نشست با تاکید بر ضرورت مشارکت مردم ورزقان در ساخت مدارس افزوده است «جمع‌آوری کمک‌های مردم شهرستان می‌تواند کمک بزرگی در ساخت مدارس روستاها باشد.»
فرماندار شهرستان ورزقان در حالی از مردم برای ساخت مدارس روستایی و رفع مشکل تحصیل دانش‌آموزان منطقه در کانکس درخواست کمک مالی کرده است که به گفته «الله‌وردی دهقانی»، نماینده مجلس از حوزه انتخابیه ورزقان، «عایدی استان آذربایجان‌شرقی از ثروت هنگفت معدن سونگون بسیار ناچیز است.»
این عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس یازدهم با بیان اینکه «منابع مالی حاصل از فعالیت‌های این مجتمع معدنی به‌صورت مشخص معلوم نیست» افزوده است: «ارزش هر تن مس استخراجی از معدن سونگون افزون بر شش هزار و ۳۰۰ دلار است و سالانه ۳۰۰ هزار تن مس از این معدن استخراج و فرآوری می‌شود؛ اما معلوم نیست سهم آذربایجان‌شرقی و شهرستان ورزقان از این منبع مالی بسیار عظیم چه میزان است و چقدر از این پول در این منطقه سرمایه‌گذاری می‌شود.»
از مهم‌ترین انتقادات واردشده از سوی مردم و برخی مسئولان استان آذربایجان شرقی به متولیان شرکت مس سونگون که در زیرمجموعه شرکت ملی مس ایران مشغول به فعالیت است، عدم سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی در استان آذربایجان شرقی خصوصا شهرستان ورزقان است. به گفته برخی کارشناسان در صورت ایجاد صنایع پایین‌دستی و نیز اجرای طرح‌های توسعه‌ای در این مجتمع، توانایی اشتغال‌زایی ۲۰۰ هزارنفری به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در این صنعت وجود دارد.
بااین‌حال سال‌هاست وعده سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی و ساخت مجتمع ذوب مس سونگون تحقق نیافته است. طی روزهای اخیر نیز برخی رسانه‌ها خبر درخواست ارسال دستگاه‌های خریداری‌شده برای کارخانه ذوب و پالایش مس سونگون به کرمان را منتشر کرده‌اند. بااین‌وجود نماینده ورزقان در مجلس در مصاحبه با فارس با تکذیب این خبر، خبرهای مبنی بر خریداری تجهیزات برای کارخانه ذوب را نیز «حرکات نمایش پیش از انتخابات در سال گذشته» معرفی و افزوده است: «تجهیزات و دستگاه‌های خاصی برای کارخانه ذوب و پالایش سونگون خریداری نشده که حالا هم بخواهند آن را منتقل کنند.»
پروژه ساخت کارخانه ذوب و پالایش سونگون در سال ۱۳۸۸ کلید خورد و قرار بود تا پایان سال ۱۳۹۱ به افتتاح برسد. بااین‌وجود این پروژه در موعد مقرر به پایان نرسید و در سال ۱۳۹۳ تماما متوقف شد. مدیرعامل مجتمع ملی مس ایران عدم وجود توجیه اقتصادی و نیز تبعات زیست‌محیطی انجام طرح را از دلایل عمده توقف پروژه عنوان کرده است. این در حالی است که وی در بخشی دیگری از سخنان خود گفته است به دلیل پایین بودن عیار کنسانتره تولیدی معادن مس کرمان، تولید سال‌های ۹۰ و ۹۱ مجتمع مس سونگون تماماً به کرمان منتقل‌شده است تا عیار کنسانتره مس کرمان را بهبود ببخشد.
آلودگی‌های زیست‌محیطی نیز در حالی از دلایل دیگر توقف پروژه ساخت کارخانه ذوب و پالایش مس سونگون عنوان شده است که تصاویر و ویدیوهای منتشرشده از رودخانه‌های ایلقناچای که در پایین‌دست معدن مس سونگون واقع شده نشان می‌دهد این رودخانه کاملا تغییر رنگ داده است.
شهروند خبرنگاری که تصاویر این رودخانه را برای ایران‌وایر ارسال کرده می‌گوید: «ورود پساب‌های معدن سونگون نه‌تنها رنگ آب این رودخانه را تغییر داده که دیگر هیچ ماهی و آبزی دیگری در این رود زنده نمانده است.»
معدن مس سونگون بیش از هزار هکتار از بکرترین جنگل‌ها و مراتع ارسباران (قره‌داغ) را تخریب کرده و همچنان درحال‌توسعه و جنگل‌خواری است. تصاویر ماهواره‌ای که از سوی سازمان فضایی ایران منتشر شده است نشان می‌دهد، طی بازه زمانی ۳۰ ساله (از سال ۱۳۶۶ تا سال ۱۳۹۶) اراضی جنگلی در اطراف معدن مس سونگون به نفع محدوده تحت استحصال معدن مس تخریب شده است. در طول سال‌های اخیر نیز در ضلع جنوب شرقی محدوده معدن مس سونگون، دریاچه‌ای از پساب این معدن شکل گرفته است.
«بابک عزیزی»، کارشناس ارشد معدن و محیط‌زیست در گفتگو با ایران‌وایر درباره دریاچه شکل‌گرفته در محدوده معدن مس سونگون می‌گوید: «این دریاچه‌ها را سد باطله می‌نامند. در واقع وظیفه سدهای باطله ذخیره پساب کارخانه‌های فرآوری مواد معدنی است. هرچند شکل‌گیری سد باطله در اطراف معادن مس امری غیرمتعارف نیست، اما وجود ترکیب‌های مختلف شیمیایی و عناصر سمی که در عملیات فرآوری به مواد معدنی اضافه می‌شوند به علت تاثیرات مخربی که می‌توانند بر محیط‌زیست داشته باشند نیازمند بررسی و کنترل است.»
عزیزی معتقد است دلیل تغییر رنگ رودخانه ایلقناچای نشت و انتشار آلاینده‌هایی مانند فلزات سنگین و زهاب اسیدی از معدن سونگون است. «اگر مسئولین معدن دست از نگاه سودمحور خود برندارند و فکری به حال پساب‌های رهاشده در طبیعت نکنند باید منتظر بروز پیامدهای زیست‌محیطی ناگواری جدی‌تری بود. این پساب‌ها به دلیل از بین بردن خاک و آلوده کردن آب‌های زیر و سطحی تا نسل‌ها سبب ناهنجاری‌های زیستی در منطقه خواهد شد.»
این کارشناس معدن و محیط‌زیست می‌افزاید «درست است که شرکت مس سونگون به دلیل ارسال کنسانتره تولیدی به کرمان عملا تبدیل به یک شرکت خام‌فروش شده اما باید توجه داشت هم‌زمان با احداث واحد ذوب در این معدن بایستی کارخانه اسیدسولفوریک برای جذب گوگرد خروجی واحد ذوب و نیز تصفیه‌خانه‌های پیشرفته برای کنترل پساب‌های خروجی نیز احداث شود و نباید جنگل‌ها و مراتع قره‌باغ و مردم ورزقان را فدای شعارهای فریبنده‌ای نظیر اشتغال‌زایی کرد. شرکت ملی مس ایران که در دو دهه اخیر با فروش کنسانتره تولیدی معدن سونگون تبدیل به بنگاهی ثروتمند شده است باید در کنار اولویت دادن به حفظ محیط‌زیست منطقه با سرمایه‌گذاری در زنجیره تولید به وظیفه خود در قبال توسعه استان آذربایجان شرقی و اشتغال مردم منطقه که صاحبان اصلی این ثروت هستند بپردازد. درعین‌حال این شرکت باید پاسخگو باشد که اگر قرار بر تکمیل سایت ذوب مس سونگون نبود چرا سال‌ها با خاک‌برداری باعث از بین رفتن بخش وسیعی از جنگل‌های قره‌داغ شدند.»
تخریب روستای سونگون بدون به انجام رساندن تعهدات مالی و تخریب قبرستان این روستا علی‌رغم مخالفت و اعتراض مردم، عدم استخدام کارگران بومی منطقه در معدن و تحقیر، تهدید و اخراج بخشی از کارگران فعلی معدن، تخریب بخش وسیعی از مراتع و جنگل‌های ارسباران (قره‌داغ) و رها‌سازی پساب‌های معدن در رودخانه ایلقناچای و آلوده کردن آب‌های زیر و روسطحی منطقه تنها بخشی از تخلفات شرکت مس سونگون ورزقان است.
شرکت مس سونگون همچون معدن طلای اندریان شهرستان ورزقان با عدم سرمایه‌گذاری و انجام ندادن مسئولیت اجتماعی خود در قبال مردم منطقه باعث مهاجرت و ایجاد نارضایتی گسترده در بین مردم ورزقان و استان آذربایجان شرقی شده است.
برای درک آنچه در این دو معدن می‌گذرد شاید گفته‌های نماینده مردم ورزقان و عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس یازدهم راه گشا باشد. الله‌وردی دهقانی هفته گذشته در مصاحبه با ایسنا گفته است: «معادن ایران به دست برخی افراد که در گذشته رانت اطلاعاتی و اداری داشتند، گروگان گرفته شده‌اند، بدون اینکه این افراد صلاحیت و توانایی لازم برای بهره‌برداری از این منابع را داشته باشند.»
منبع: ایران وایر / پرویز یاری
