یازی:
آذربایجانین تاریخی اراضیسی اولان زنگه‌زور، ارمنیستانا نئجه وئریلدی؟
آراز نیوز: چار روسیاسی و سونرا سووئت دؤورونده ناخچیوانی آذربایجان اراضیلریندن آییران و حال حاصیردا ائرمنیستان اراضیسی اولان زنگه‌زور بؤلگه‌سی ائرمنیستانا الحالق ائدیلیب. و بو شکیلده آذربایجان و تورکیه تورپاق بیتیشیکلیگی انگلله‌نیبدیر. گونئی آذربایجان و تورکیه آراسیندا بیر دیوار یاراداراق بو تاریخی تورپاق بیتیشیکلیگینی پوزماق جهدلری گونوموزده داوام ائتمکده دیر. بو آچیدان بو یازینین اوخونماسی و تاریخدن درس چیخارماق گونئی آذربایجان میللی حرکتی اوچون اؤنملیدیر.
تاریخیمیزین قارا صحیفه‌سی اولان بو بدنام حادثه ۱۹۲۰-جی ایل نوامبرین ۳۰-دا کئچیریله‌ن آزرباجان کمونیست بلشویکلر پارتیسی‌نین مرکزی کمیته‌سی سیاسی و تشکیلات بورولارینین بیرگه ایجلاسینین قبول ائتدیگی قراری ایله حل اولوندو. قرارین «ق» بندینده دئییلیردی کی، زنگه‌زور و ناخچیوان سووئت ائرمنیستان‌ینین ترکیبینه کئچیرلر.
زنگه‌زور همین تاریخه‌دک هر زامان آذربایجان تورپاغی اولوب. تاریخی منبع‌لرده، موختلیف سییاحلارین یازیلاریندا گؤستریلیب کی، زنگه‌زور تورکلرین قدیم یورد یئریدیر. زنگه‌زورداکی تورک منشأ‌لی توپونیمیک آدلارین چوخلوغو دا بو فیکری تصدیقله‌ییر.
۱۸-جی عصرده زنگه‌زور محلینین اراضی‌سینین بؤیوک حیصه‌سی قاراباغ خانلیغینین، بیر حیصه‌سی ایسه ناخچیوان و ایروان خانلیغینین ترکیبینده اولوب. چار روسییاسی دؤورونده ایسه او، گنجه (Yelizavetpol) اوستانی‌نین ترکیبینه داخیل ائدیلیب. ۲۰-جی عصرین اوللرینده زنگه‌زور ماحالیندا ۲۴۰ آذربایجان‌لی (تورک)، بوندان اوچ دفعه آز ائرمنی کندی وار ایدی. ماحال ۷ بؤلگه‌دن عبارت اولوب: قافان، گوروس، قاراکیلسه (سیسیان)، مئهری، زنگیلان، قوبادلی، لاچین.
۱۹۱۸-۱۹۲۰-جی ایللرده زنگه‌زور آذربایجان خالق جومهوریتی‌نین اراضیسی کیمی شوشا، جاوانشیر، جبراییل قضالاری ایله بیرلیکده قاراباغ فرمانداری عمومیسینه داخیل ایدی. ۱۹۲۰-جی ایل ۲۸ آوریل‌ده آذربایجان‌دا سووئت حاکمیتینین قورولماسین‌دان سونرا زنگه‌زور آذربایجانین ترکیب حیصه‌سی کیمی آیریجا اینضیباطی بؤلگه اولوب.
بیرینجی دونیا ساواشیندا روسییا و عثمانلی‌دا باش وئره‌ن حادثه‌لردن ایستیفاده ائد‌ن داشناکلار ایندیکی ائرمنیستان اراضی‌سینین بؤیوک بیر حیصهسینده اؤز حربی دیکتاتورا حاکمیتلرینی برپا ائتمیشدی. اونلارین اعلان ائتدیکلری ائرمنیستان (داشناک) جمهوریتی زنگه‌زورو تام الحاق ائتمک اوچون سلاحلی موباریزه‌نی داوام ائتدیریردی. بؤلگه‌نین بؤیوک حیصه‌سی ائرمنی قوه‌لرینین فاکتیکی نظارتی آلتیندا ایدی. ائله‌جه ده قاراباغین داغلیق حیصهسینده ائرمنی قوه‌لرینین هوجوملاری داوام ائدیردی.
آجی تأسفلر اولسون کی، ۲۳ آیلیق مؤوجودلوغو ایله غرور دویدوغوموز آذربایجان خالق جومهوریتی حکومتی زنگه‌زوردا تؤره‌دیله‌ن قیرغینلارین قارشیسینین آلینماسی و بؤلگه‌نین الده ساخلانماسی اوچون قطعیتلی آددیملار آتیب دوزگون سیاسی قرار قبول ائده بیلمه‌دیلر، دیش‌سیز، هورکک بیاناتلاردان اوزاق گئده بیلمه‌یه‌ن حرکتسیزلیکلری ایله ائرمنی میللی شوراسینین بو یئرلرده تام حؤکمران اولماسینا ایمکان یاراتدیلار، عکسینه ائرمنی داشناکلارینین زنگه‌زور و قاراباغ‌دان تمیزله‌نمه‌سی کیمی تاریخی شان‌سی الده‌ن وئردیلر. (حکومتین ایلک حربییه ناظری و قاراباغین فرماندار عمومیسی خوسروو بی سولطانووون مجلسه مراجعتلرینی خاطیرلاماق کیفایت‌دیر).
آذربایجان سووئت سوسیالیست حکومتی (موقتی اینقیلاب کومیته‌سی) ۱۹۲۰-جی ایل ۳۰ آوریل تاریخلی نوتاسیندا ائرمنیستان‌دان زنگه‌زور و قاراباغی اؤز قوشونلاریندان تمیزله‌مه‌سینی طلب ائتمیشدی. بو آرادا بولشئویک روسییاسی آذربایجانین آردینجا ائرمنیستانین دا سووئتلشمه‌سی اوچون ائرمنی اهالیسینی موختلیف شیرنیکلندیریجی (جاذب) آددیملارلا اله آلماق ایسته‌ییردی.
گورجوستان و آذربایجانین روسییا طرفیندن تکرار ایشغال اولوناراق سووئتلشمه‌یه باشلاماسیندان سونرا قافقازدا روس-بولشئویک نظارتیندن کناردا قالان بو یئگانه اراضینی اؤز ترکیبینده ساخلاماق پتر وصیتلرینه صادق قالان بولشئویک روسییاسی اوچون چوخ واجیب ایدی. بو دفعه ده روسییا اوچون ان آسان یول، واسطه آذربایجان تورپاقلاری حسابینا داشناکلارین وسوسه ائدیلمه‌سی، اله آلینماسی اولدو. میکویان باشدا اولماقلا ائرمنی لیدئرلری بولشئویک روسییاسینین رهبری لنین‌ی ایناندیرماغا چالیشیردیلار کی، زنگه‌زورون (ائله‌جه ده ناخچیوانین و قاراباغین) ائرمنیستانا وئریلمه‌سی ائرمنی خالقینین سووئت حاکمیتینه اینامینی آرتیرا بیلر.
لنین طرفیندن زاقافقازییا اوزره فوق‌العاده صلاحیتلی شخص (فاکتیکی قافقاز جانیشینی) تعیین اولونموش اورکونیکیدزه ده بو مسئله‌ده ائرمنیلره دستک وئریردی. روسییانین خاریجی ایشلر ناظری چیچئرین ۱۹۲۰-جی ایل ژوئن‌ین ۲-ده اورکونیکیدزه‌یه مکتوبوندا بو مسئله ایله باغلی یازیردی: «داشناک (ائرمنیستان حکومتی) ایله سازیشه نایل اولماق بیزه واجیب‌دیر.»
۱۹۲۰-جی ایل ۱۰ آوگوستدا روسییا کمونیست بلشئویک پارتیسی-نین قافقاز بوروسو (شعبه سی) آذربایجانین بولشئویک رهبرلیینین راضیلیغی اولمادان ناخچیوانین شرور-دَره‌له‌یه‌ز بؤلگه‌سینی ائرمنیستانا وئرمک باره‌ده قرار چیخاردی، قاراباغ و زنگه‌زور ایسه آذربایجان‌لا ائرمنیستان آراسیندا «موباحیثه‌لی اراضیلر» اعلان اولوندو.»
زنگه‌زورون ائرمنیستانا وئریلمه‌سی ۱۹۲۰-جی ایل نوامبرین ۳۰-دا کئچیریله‌ن آذربایجان کمونیست بلشئویک پارتیسی مرکزی کمیته‌سی سیاسی و تشکیلات بورولارینین بیرگه ایجلاسینین قبول ائتدیگی قراری ایله حل اولوندو. قرارین باشلیجا مقصدی اونون مرکزی بندینده («ق«) اؤز عکسینی تاپمیشدی. اورادا دئییلیردی کی، زنگه‌زور و ناخجیوان سووئت ائرمنیستانین ترکیبینه کئچیرلر.
۱۹۲۰-جی ایل دسامبرین ۱-ده نریمانوو آزربایجان کمونیست بلشئویک پارتیسی-نین مرکزی کمیته‌سینین سیاسی و تشکیلات بورولارینین بیرگه ایجلاسیندین قراری باره‌ده بیانات وئردی. نریمانوو همین بیاناتدا یالنیز زنگه‌زورون ائرمنیستانا وئریلمه‌سین‌دن بحث ائدیردی. زنگه‌زورون اینضیباطی بؤلگوسو ایله باغلی آذربایجان رهبرلیینده ناراضیلیقلار ایسه اؤزونو گؤسترمکده ایدی.
محض بونا گؤره زنگه‌زورون ائرمنیستانا وئریلمه‌سی رسمن اعلان اولونسا دا، قضانین اونون ایدارچیلیینه کئچمه‌سی درحال باش وئرمه‌میشدی. آذربایجان کمونیست بلشویک پارتیسی مرکزی کمیته‌سی سیاسی و تشکیلات بورولارینین ۱۹۲۱-جی ایل ۱۲ ژانویه تاریخلی ایجلاسیندا «زنگه‌زورون موسلمان حیصه‌سینین اینضیباطی جهتدن تشکیلی «حاققیندا قرار چیخاریلدی. قراردا زنگه‌زور بؤلگه‌سینی ۲ یئره: قربی زنگه‌زور قضاسی و شرقی – کوردوستان قضاسینا بؤلمک تکلیف ائدیلیردی.
ناخچیوانا گلدیکده، همین دؤورده بو بؤلگه تورکییه قوه‌لرینین نظارتینده ایدی و بورادا سووئت حاکمیتی فاکتیکی مؤوجود دئییلدی. محض تورکییه‌نین قطعی مؤوقعی، ائله‌جه ده نریمانووون ناخچیوان‌لا باغلی ایلکه‌لی مؤوقئیینی مرکزه (لنینه) بیلدیرمه‌سی آذربایجانین بو تاریخی تورپاغینین ائرمنیستانا وئریلمه‌سینین قارشی‌سینی آلدی. ۱۹۲۱-جی ایلین اوکتبرون ۱۳-ده ایمضالانان قارص موقاویله‌سینده ناخچیوانین آذربایجانین اراضیسی کیمی تصدیقله‌نمه‌سی ایله ائرمنیستانین ناخچیوانا ییه‌له‌نمک جهدی بوشا چیخدی.»
۱۹۳۳-جو ایلده ائرمنیستان سسر-این اراضیسی رایونلارا بؤلونور و زنگه‌زور آدی خریته‌دن سیلینیر، قافان، گوروس، قاراکیلسه (سیسیان) و مئهری رایونلاری یارادیلدی. نتیجه‌ده ناخچیوانین دیگر آذربایجان تورپاقلاریندان آیری سالیندی. زنگه‌زورون آذربایجان‌دا قالان حیصهسینده ایسه اولجه کوردوستان قضاسی، سونرا ایسه زنگیلان، قوبادلی، لاچین رایونلاری یارادیلدی. ۱۹۹۲-۹۳-جو ایللرده ایسه زنگه‌زورون بو اراضیلری ده دونیا سوپرگوجلرینین آکتیو حربی-سیاسی دسته‌یی ایله ایشغال ائدیلدی.
حاجی نریمان اوغلو – زنگه‌زور جمعیتلری بیرلیینین صدری
