آزربایجانین بؤیوک ماتمی – محمدامین رسولزاده
آراز نیوز: مولفی دقیق اولاراق بیلینمه‌ین آنجاق یوکسک احتماللا آزربایجان خالق جمهوریتینین بانیسی اولو اؤندر محمدامین رسول‌زاده‌یه عایید اولماسی تخمین ائدیلیر. ایلک دفعه مقاله «یئنی کافکاسیا» درگی‌سینده یایینلانیب.
دؤرد گون اول بوتون تورکییه بؤیوک بیر جانفشان‌لیقلا ۲۳ آپرئلی قئید ائتدی. ۲۳ آپرئل گونونون دگرینی و اهمیتینی تقدیر ائتمک اوچون چیخیش ائد‌ن ناطیقلردن بیری قاباریق حیسسیاتینی آتشین دیلی ایله ایفاده ائتمک اوچون ایزمیرین قارا گونونو خاتیرلاتمیشدی. ناطیق ۲۳ آپرئل گونونون دگرینی درک ائد‌ن خالقین قارا گونلرده آلدیغی ضربه‌نین تأثیری ایله معجزه‌لر یاراتدیغینی بو ظفرین ان بؤیوک عامللرین‌دن بیری کیمی گؤسترمیش‌دیر.
۲۳ آپرئل تاریخی ایله باشلایان میللی موباریزه‌نین نتیجه‌سینی گؤستره‌ن ظفر او قدر گئنیش و او قدر درین‌دیر کی، تاریخینی یاشادیغیمیز بو معجزه‌نین حقیقی قیمتینی حاقی ایله تقدیر ائتمک‌دن عاجیزیک. بو گون‌دن اعتباراً ظفردن ظفره آددیملایان تورکییه، ایسلام و خصوصیله تورک عالمی آزادلیقپرستلیینین ایده‌آل بیر بایراقداری اولموش‌دور.
بو شانلی بایراق آلتیندا مسعود اولاراق یاشایان تورکییه‌لیلر، احتیمال کی، بو مسعود گونلره اؤنجوللوک ائد‌ن قارا گونلری اونودور؛ ازمیر فاجعه‌سی، ایستانبولون ایشغالی و “سور” موقاویله‌سینین آجی گونلر یاشاتدیغی بیر چوخ یادداش‌دان سیلینیر. فقط ۲۳ آپرئل ظفرین‌ده، شرق آزادپرستلیینین بو بؤیوک بایرامین‌دا تورکلویون بو مؤحتشم گونون‌ده قارا گونلرین آجی‌سینی ذره قدر اونودا بیلمه‌یه‌ن یارالی بیر موحیط واردیر: آزربایجان!
تورکییه‌لی بیر تورک قدر ۲۳ آپرئل گونونو قئید ائد‌ن بیر آذری، ایستر-ایستمز ۲۷ آپرئلی خاطیرلاییر. بو گون ۲۷ آپرئل‌دیر. باکی‌داکی بولشئویک حکومتی بو گونه خصوصاً شنلیکلر ترتیب ائدیب و بونو قئید ائدیر. بو گون آزربایجان میللی حکومتی دئوریله‌رک یئرینه بولشئویک ایداره‌سی کئچمیش‌دیر. فقط مساله‌ین حقیقی جهتی بو فورمانین ایفاده ائله‌دیی معنایا مووافیق اولسا ایدی، بیز نه بو گونون اوغورسوزلوغونو بیلردیک، نه ده آزریلر بو گونو ماتم توتارلاردی. حکومتین بیر فیرقه‌دن دیگر فیرقه‌یه کئچمه‌سی و ایداره‌نین بیر فورمادان دیگر بیر فورمایا اینقیلاب ائتمه‌سی، حاکمیت و میللی آزادلیغی اینکار ائتمه‌دیکجه قبول ائدیله بیلر. فقط ۲۷ آپرئل آزربایجان اوچون هئچ ده بئله اولمادی. نئجه اولدوغونو یئنی قافقاسیانین کامیل اینسانلاری بیلیرلر.
روسییا بولشئویزمی دگیشدیریله‌ن حکومت فورماسین‌دا آزربایجان تورک جومهوریتینی، سؤزون اصل معناسی ایله، ایشغال ائله‌دی. تورک دوستلوغو و موستقیل‌لیک شوعارینین اولدوغو هر یئری، حقوق و اینسان‌لیق قانونلارینی کیرلی چکمه‌لری آلتیندا چئینه‌یه‌ن بو بد قوه مملکت‌ده نه میللی، نه اقتصادی، نه ایداری، نه ده سیاسی بیر موستقیل‌لیک بوراخ‌دی. بئله ظالم و غددار بیر موداخیله‌یه قارشی باشلایان عصیانلار غددارجاسینا یاتیریلدی. علماسینین، معلملرینین، عسگری کوماندیرلرینین، فهله و کندچیلرینین، میللی عادت و دینی مقدس عنعنه‌لرینه صادق قالان گوناه‌سیز خالقینین آل قانلارینا بویان‌دی.
نتیجه‌ده، کومونیست اولسا دا، هئچ اولماسا موستقیل آزربایجان قالسایدی، شوکورلو اولاردی. قاضی مصطفی کمال پاشا حضرتلری واختی ایله ترابزون‌لولارا خیطابن سؤیله‌دیی بیر بیاننامه‌سین‌ده قارا گون‌ده‌کی تهلوکه‌لری سایارکه‌ن بیر ده شرق‌دن گلن «دینی و میللی عقیده‌لریمیزله قبول ائدیلمه‌یه‌ن فیکیر دالغالاریندان» بحث آچمیشدی. ایشده، آزربایجان تورکلویو بو «دالغالار» ایچین‌ده بوغولور!…
بو سفالت دریاسی ایچین‌ده چیرپینان یازیق آزری تورکلویو! نه بدبخت بیر حال کئچیریر. موستقیللیینی الیندن آلمیشلار، هله بیر ده اونلارا موستقیل‌لیک بایرامی قئید ائتدیریرلر. آزادلیغینی اوغورلامیشلار، اؤزونه ایسه «یاشاسین آزادلیق!» دئیه قیشقیردیرلار. شاومیانین مزاری باشین‌دا رسمی کئچید ائد‌ن قوه‌لری مجبوری شکیل‌ده آلقیشلاتدیریرلار. فقط امین اولسونلار کی، آلدانیرلار. ماددن اوغورلادیقلاری آزادلیق معنن قازانیلمیش، میللی روح اوولکیندن داها چوخ قابارمیش‌دیر. بو روحو اؤلدورمک اوچون بولشئویزم بئله یئترلی دئییل. بلی، «سور» موقاویله‌سینین قارا گونلرینی تورکییه تورکلرینه اونوتدوران ۲۳ آپرئل کیمی بیر گون آزربایجان تورکلرینه ده ۲۷ آپرئلی اونوتدورار!
آزاد آزربایجان اوچون!
بو گون سؤز ژورنالینا بیر مقاله یازارکه‌ن، بیلاواسیطه موستقیل آزربایجان‌دان سؤز آچارکن «مرحوم موستقیل آزربایجان جومهوریتی» کلمه‌لرینی یازمیشدیم. آنلاشیلماز و غیری-شعوری بیر قوت ایچیم‌دن منی مجبور ائتدی: «سیل بو مرحوم کلمه‌سینی! مرحوم اؤلو دئمک‌دیر. موستقیل آزربایجان جومهوریتی بیر فیکیردیر. فیکیر اؤلرمی؟ فیکری اؤلدورمک کیمین حدینه؟ سیل بو مرحوم کلمه‌سینی! یاز، مرحوم یئرینه سابیق کلمه‌سینی» دئدی.
ویجدانیم پریشان اولدوغو حال‌دا مرحوم کلمه‌سینینین اوچ-دؤرد قلم حرکتی ایله اوستونو قارالادیم و اوزرینه سابیق کلمه‌سینی یازدیم. بو گون نظریم‌ده آزربایجان حقوقو تالان اولونموش، ظلم گؤرموش بیر مؤوجودیت‌دیر. مؤوقعینی قوت آلمیش بیر حاق‌دیر. فقط حاققین مؤوقعی آلینا بیلر، لاکین اؤزونو حقیقی صورتده آلماق مومکون دئییل‌دیر. اوچ بؤیوک دؤولتین اوچ پارچا اسیری و نؤع‌به‌نؤع دوشمن‌لیکلرین مقصدی اولان پولشا روسییا اوچون‌مو، آلمانییا اوچون‌مو، آوسترییا-ماجاریستان اوچون‌مو بیر قوت اولدو؟ روسییا آلتیندا هئچ بیر چمنلیگین یاشیللانماسی مومکون اولمایان بیر داش کیمی پولشانین اوزرینه چؤکموشدو. آلمانییا دلی فیلوسوفلاری نیچه‌نین مودهیش قوت آیینینی تطبیق ائتمک اوچون پولشانین آلمانییا حیصه‌سینی بیر تطبیق ساحه‌سی ائتمیش‌دی.
پولشا اوزریلرینه چکیلن مزارداشلارینی باشلاری ایله قیراراق دیری-دیری باسدیردیقلاری مزاردان قالخان یارالانمیش قهر‌مانلار کیمی قالخدی. ائه، بو نه مؤحتشم و اسرارنگیز قیام اولدو.
ایضاحات:
پولشا = لهستان
آوستریا = اتریش
سور موقاویله‌سی = بیرینجی دونیا محاربه‌سین‌دن سونرا ۱۹۲۰-جی ایل آوگوستون ۱۰-دا ۱۴ دؤولتین صلاحیت‌لی نماینده‌سی طرفین‌دن پاریسین ۳ کیلومتر غربین‌ده سور شهرینده (Sevr) “متفق دؤولتلر و تورکییه آراسیندا ایمضالانمیش باریش موقاویله‌سیدیر.
