یازی:
تبریزده یوخ ائدیلن تاریخی یادداشیمیز – فوتولار
آرازنیوز: قارشینیزدا اولان یازی آزربایجان میللی دیرنیش تشکیلاتی‌نین مرکزی شورا عضوو مجید آراز قلمی ایله قوزئی آزربایجان جمهوریتی‌نین مشهور اوقات سایتیندا نشر ائدیلمیشدیر. یازی لاتین الفباسیندان چئویریله‌رک عرب الفباسیندا آراز نیوز طرفیندن مخاطبلریمیز اوچون حاضیرلانمیشدیر.
بو گون ایران آدی ایله تانینان دؤولت ۱۹۲۵-جی ایله‌دک تورک دؤولتی اولموش‌دور. ۱۹۲۵-جی ایلده قاجار تورک دؤولتی ییخیلانا قدر مین ایله یاخین بیر مدت بوگون ایران آدی ایله تانینان جوغرافیایا تورک سولاله‌لری حؤکوم سورموش‌دور و بو سولاله‌لرین بیر چوخو آزربایجان منشأ‌لی اولموش‌دور؛ او جمله‌دن قاجارلار، افشارلار و صفویلر، آغقویون‌لولار و قاراقویون‌لولار. ائلخانلار، سئلجوق‌لولار و غزنه‌لیلر کیمی دؤولتلر ده تورکیستان منشأ‌لی اولوبلار.
اؤزلرینی ایسلام اؤنجه‌سی پرسلرین داوامی کیمی حساب ائد‌ن ائد‌ن فارسلار (کی اصلین‌ده دئییللر و گونوموزده دانیشیلان فارسجا تاجیک دیلینین بیر قولودور) بو مین ایلده حاکمیت‌دن اوزاق قالدیقلاری و تورکلر طرفیندن ایداره اولوندوقلاری اوچون بیر نؤو ازیلمیش‌لیک و خورلانمیش‌لیق حیسسینه توتولوب و چوخ تئز زامانلاردا اؤز ایچلرین‌ده آگرئسیو میللیت‌چی حیسسلر بسله‌مه‌یه باشلادیلار.
اؤزلرینی پئرسلرین داوام‌چی‌سی کیمی قله‌مه وئره‌ن تاجیکلر بوگونکو ایران اراضی‌سین‌ده “شعوبیه” آخیمینی باشلادیلار. بو آخیم بیر نؤع ائرکه‌ن میللیت‌چی‌لیک حرکاتی ایدی. ائنیش‌لی-یوخوش‌لو بیر سورجی اولان بو آخیمین ایچین‌دن چوخ‌لو شاعیرلر و یازالار چیخدی، بیر نئچه عصیانلار باش گؤستردی. بو آخیمین ان باشاری‌لی ایشی فیردوسی و اونون “شاهنامه”سینین اورتایا چیخماسی اولدو. بو حماسی شعر کیتابی مودئرن فارس میللیتچیلیینین اورتا دیره‌یی اولدو. ۱۹-جو و ۲۰-جی عصرلرده مودئرن دوشونجه آخیملارینین قاجار دؤولتی اراضی‌سینه یول تاپماسی ایله شعوبیه‌نین قالینتیلاری یئنی فورمات‌دا جانلانمایا باشلادی.
بو دؤنهمده دؤولتینین گئتدیکجه ضعیفله‌دیینی، فسادا بوغولدوغونو و ییخیلمایا دوغرو گئتدیینی گؤره‌ن تورک آیدینی اؤز ایمپئریاسینی قورتارماق اوچون یول آراییشین‌دا ایدی. تأسف کی، تورک آیدینی یانلیش بیر تثبیتله مودئرن شعوبیه‌چیلرین اویونونا گله‌رک ایران دیلی و ایران میللیت‌چی‌لیگی کیمی حساب ائتدیکلری فارس دیلی و فارس میللیتچیلیینی بیر چیخیش یولو کیمی گؤردولر. او دؤنهمده فارس میللیت‌چی‌سی کیمی گؤرونه‌ن تورک آیدینلارینین دوشونجه‌لرینی آراشدیردیغیمیز زامان راحت‌لیقلا گؤره بیلیریک کی بونلارین هئچ ده فارس‌لیق دردلری یوخ‌دور و حتی یئری گلن‌ده فارسلاری تحقیر ده ائدیرلر، اونلارین اساس دردی دؤولت سیستئمین‌ده رئفورم یارادیب اؤلکه‌نی قورتارماق‌دی؛ چونکو مین ایللیک بیر آلت بیلینجله او دؤولتی اؤزلرینه عایید بیلیردیلر. بو طرز آیدینلارین باشین‌دا احمد کسروی گلیر. یالنیز گئدیشات بو تثبیتین یانلیش اولدوغونو چوخ گئچمه‌دن اثباتلادی، اما آرتیق اولان اولموش‌دو.
مودئرن شعوبیه‌چیلرین فعالیتلری نتیجه‌سین‌ده تورکلرین ایران‌دا اقتداردان اوزاقلاشما و فارسلارین آددیم-آددیم بوتون دؤولتی اله گئچیرمک پروسه‌سی سرعتله ایله ایر‌لی گئت‌دی.
بو پروسه چین‌دن آوروپایا اوزانان تورک دؤولتلری و توپلوملارینی گوج‌دن سالیب پارچالاماق ایسته‌یه‌ن باتی‌لی ایمپئریال گوجلرین ده منفتلرینه اویغون گلیردی و اونا گؤره ده باش‌دا اینگیلیزلر و یهودیلر بو پروسئ‌سه جدی و هرطرف‌لی دستک وئردیلر. ان سون‌دا ۱۹۲۵-جی ایلده اینگیلیزلرین پلانلاییب اویغولادیغی بیر چئوریلیشله سون تورک سلطانی اولان احمد شاه حاکمیت‌دن اوزاقلاشدیریلیب یئرینه ساوادسیز بیر اینگیلیز آدامی اولان رضا خان گتیریلدی.
بئله‌جه شعوبیه مین ایللیک آرزوسونا چاتمیش اولدو. “توران‌لی”لار حاکمیت‌دن اوزاقلاشدیریلیب، “ایران‌لی”لار حاکمیته گل‌دیلر. آرتیق توران‌لیلاردان مین ایللیک اینتیقامین آلینماسینین زامانی گلمیش‌دی.
یالنیز، نه حیکمت ایسه، بو ایران‌لیلار اؤز گوج و هونرلری ایله یوخ باتی‌لیلارین اویونلاریلا حاکمیته گلدیکلری اوچون اونلارین اللرین‌ده اویونچاق کیمی ایدیلر. باتی‌لیلار ایستدیکلری زامان بو ایران‌لی شاهلاری قولوباغلی سارای‌دان چیخاردیب تحقیر ائدیردیلر و سایره.
آما توران‌لیلارین یاخود تورکلرین سیرادان چیخاردیلماسی و هر آنلام‌دا محو ائدیلمه‌سی هم مودئرن شعوبییه‌چی تاجیکلرین، هم باتی‌لیلارین اورتاق ایسته‌یی ایدی اونا گؤره بو پلان قوسورسوز حیاتا کئچیریلدی.
باش‌دا گونئی آزربایجان و تبریز اولماق اوزره تورکلری اقتصادی، سیاسی و مدنی اولاراق محو ائتمک و فارسلاش‌دیرماق پلانلاری جیددیتله اویغولانمایا باشلادی. بو فارسلاش‌دیرما سیاستی ساده‌جه تورکلره اویغولانمادی، عربلر، کوردلر، بلوچلار و دیگرلری ده عینی دؤولت پروقرامی چرچوه‌سین‌ده فارسلاشدیریلمایا چالیشیلدی. یالنیز اؤلکه اهالی‌سینین هارداسا یاری‌سینی تشکیل ائد‌ن و مین ایل اؤلکه‌یه حؤکوم سوره‌ن تورکلردن حیسس ائدیله‌ن نیفرت و تهلوکه، طبیعی کی، چوخ داها بؤیوک ایدی. اونا گؤره ده یوخ ائتمک پروسه‌سین‌ده اساس حیصه تورکلرله باغلی ایدی.
بو پروسئه‌ده اؤزل‌لیکله ایکی شئیین محو ائدیلمه‌سینه چوخ اؤنم وئریلدی: بیرینجی دیل، ایکینجی تاریخی مدنیت آبیده‌لری.
ایران دؤولتی بوتون گوجو ایله آزربایجان تورکجه‌سینی یوخ ائدیب سیرادان چیخارمایا چالیشدی و بونون اوچون بؤیوک دؤولت پروقراملاری حاضرلاندی. یالنیز بو یازینین مؤوضوعسو اولمادیغی اوچون او مسئله‌یه گیرمیریک.
گونئی آزربایجان حاققیندا ایکینجی ان بؤیوک، اونودولماز و باغیشلانماز جینایت ایسه تاریخی آبیده‌لرین محو ائدیلمه‌سی‌دیر. اؤزل‌لیکله بیرینجی پهلوی زامانین‌دا باش‌دا تبریز اولماق اوزره، گونئی آزربایجان شهرلرین‌ده چوخ سای‌دا تاریخی آبیده، ائله‌جه ده شهرلرین قدیم تیکیلیشلری سیستئم‌لی و داوام‌لی شکیل‌ده ییخیلیب یئرینه یئنی بینالار و کوچه‌لر تیکیلدی. بو سورج‌ده ان چوخ زیانی تبریز گؤرسه ده، اردبیل، اورمییه، زنگان، ماراغا و خوی کیمی شهرلر ده بو توپیئکون یوخ ائتمه پروسه‌سین‌ده اؤز یئرلرینی آلدیلار.
ماراق‌لی‌سی بودور کی، آزربایجان شهرلرین‌ده بو ییخینتیلار داوام ائدرکه‌ن فارس شهرلرین‌ده او جمله‌دن اصفهان، شیراز، یزد و کیرمان‌دا تاریخی آبیده و تیکینتیلری برپا ائتمک و جانلان‌دیرماق پروسه‌سی گئدیردی. نئجه کی، بوگون فارس شهرلرینین قدیم حیصه‌لری و تاریخی آبیده‌لری بؤیوک دقت و سلیقه ایله محافظه ائدیلیب ساخلانیب، یالنیز تورک شهرلرین‌ده دوروم تام ترسینه‌دیر.
تاریخی مدنیت آبیده‌لری و شهرلرین قدیم تیکینتیلرینین محو ائدیلمه‌سینین اساس سببی بو ایدی: تورکلرده تاریخی یادداش سیلین‌سین. تاریخی آبیده‌لر بیر میللتین مدنیتینین و یادداشینین ان اؤنملی قیسیملرین‌دن بیری‌دیر. بیر میللت یوخ ائدیله‌جک‌سه، یادداشی سیلینیب، تحقیر ائدیلیب، کؤله‌لشدیریله‌جکسه، اونون معظ‌م بیر دیلی و ادبیاتی، ائله‌جه ده ائحتیشام‌لی سارایلاری و مدنیت آبیده‌لری اولمامالی‌دیر؛ یوخ‌سا بو میللت بیر داها اؤزونه قایدیدیب کئچمیشینی سورغولایا بیلر.
بو گون ایران آدی ایله آنیلان جوغرافیادا ایران‌لیلار توران‌لیلاری سیلیب سیرادان چیخاردا بیلمه‌دیلر. توران‌لیلار بیر داها اؤز کوله‌لرین‌دن دوغوب آیاغا قالخماغا باشلادیلار. اما ایران‌لیلارین یوز ایل ایچین‌ده اورتایا چیخاردیقلاری ییخینتی تاریخ‌ده بیر قارا لکه کیمی قالاجاق.
آشاغی‌دا ساده‌جه تبریزده ییخیلاراق محو ائدیله‌ن تاریخی مدنیت آبیده‌لرینین سیاهی‌سی وئریلمیش‌دیر. بو ییخینتیلارین آرتیق گئری دؤنوشو یوخ‌دور. اما ان آزین‌دان بلکه آراشدیریلیب اونودولماماسی تامین اولونا، یاخود گله‌جک‌ده بعضی حیصه‌لری بیر شکیل‌ده یئنی‌دن جانلان‌دیریلا بیلر.
صفوی دؤولتینین تبریزده‌کی حکومت بیناسی ایدی. پایتاخت تبریزدن داشیندیق‌دان سونرا صفوی و قاجار دؤولتلری زامانین‌دا ولیعهد ایقامتگاهی اولاراق ایستیفاده اولونموش‌دور. صفوی دؤنه‌مین‌ده آدی “آلا قاپی” ایکن، قاجار زامانین‌دا ” شمس-العماره ” (گونش سارایی) آدی ایله تانینیردی. سارای، باغ و یاردیمجی بینالار کومپلئک‌سی ایدی و قارشی‌سین‌دا دا بؤیوک بیر میدان واردی.
۱۹۳۳-جو ایلده رضا پهلوی زامانین‌دا شوبهه‌لی شکیل‌ده یاندیریلدی و بؤیوک قیسمی خاراب اولدو. قالان قیسمی ده ۱۹۴۷-جی ایلده تامامیله ییخیلدی، نئچه یوز ایللیک آغاجلاری کسیلدی و میدان‌داکی باشقا بینالار دا محو ائدیلدی. داها سونرا یئرینه ایندیکی شرقی آزربایجان والی‌لیک بیناسی و باشقا بینالار تیکیلدی.
آغقویون‌لو یقوب زامانین‌دا تیکیله‌ن باغ. قاجار زامانین‌دا چوخ گئنیشله‌ن‌دی و قاجار شاه‌زاده‌لری اوچون بیر چوخ سارای و کؤشک تیکیلدی. عباس میرزه قاجارین ایقامتگاهی ایدی. ۱۹۲۹-جو ایلده تبریز بلدییه‌سی طرفیندن تامامه‌ن ییخیلدی و اونلارجا تاریخی اثر توپیئکون محو ائدیلدی.
مظفرالدین شاه قاجار زامانین‌دا تیکیله‌ن بو سارای رضا پهلوی زامان‌دا ییخیلدی
محمد علی شاه قاجارین ولیهدلیک زامانین‌دا تبریزده ایقامت ائتدیی سارای ایدی. بیرینجی پهلوی زامانین‌دا ییخدیریلدی.
ائلخان‌لی سلطانی خودابنده اولجایتونون وزیری تاجددین علیشاه جئیلانی طرفیندن اینشا ائدیله‌ن قالا، قاجارین سونونا قدر تبریزده عسگری مقصدله ایستیفاده اولونموش و آرالیقلارلا تعمیر ائدیلمیشدیر.
روسلار تبریزی ایشغال ائدرکه‌ن بیر قیسمین‌ده یانغین چیخدی. پهلوی حاکمیته گلدیک‌دن سونرا پارچا پارچا ییخدیرلدی. بیر قیسمی ده ایسلام جومهوریتی زامانین‌دا ییخدیریلیب یئرینه مصلی تیکیلدی.
حال حاضردا ساده‌جه قالانین اساس بیناسینین اؤن دوواری قالیر.
آغ قویون‌لو سلطان یقوب زامانین‌دا تیکیلدی و صفوی دؤنه‌مین‌ده گئنیشلندیریلدی. قاجار عباس میرزه‌نین اوغلو قهره‌مان میرزا بو گؤل و سارایی قاجالار اوچون گزمک و ایله‌نجه یئری حالینا گتیردی.
ایسلام اینقیلابین‌دان سونرا آدی ائل گؤلو اولاراق دگیشدیریلدی. ۱۹۶۵ ایلین‌ده تبریز بلدییه‌سی اسکی بیناسینی ییخاراق یئرینه باشقا بینا تیک‌دی.
بو میدانا ائلخان‌لی زامانین‌دا “صاحب آباد میدانی”، آغ قویون‌لو زامانین‌دا “حسن پادشاه میدانی”، صفوی و قاجار زامانلارین‌دا ” صاحب-الامر میدانی” آدی وئریلیب و حکومت و عسگری مقصدلرله ایستیفاده اولوب. زامانین‌دا دونیانین ان بؤیوک میدانی اولوب و بؤیوکلویو آوروپالی سییاهلاری حیرته سالیب. آغ قویون‌لو اوزون حسن بورادا اوتوز مین قوشونون‌دان سان گؤرورموش.
تقریباً ۲۰۰ ایل اؤنجه بؤیوک بیر زلزه‌له‌ده خئی‌لی زیان گؤرسه ده قاجارین سونونا قدر وار ایمیش. پهلوی دؤنه‌میندن سونرا مرحله-مرحله تامامی ایله محو ائدیلدی. ایندی ساده‌جه صاحب-الامر مسجیدی و بعضی کیچیک بینالار قالیر.
