یکی از برتری‌های تاریخ آزربایجان این است که در تاریخ بشریت شاید کمتر نام جغرافیایی وجود دارد که قدمتش بیشتر از آزربایجان باشد و همین امر بر اعتبار این کلمه مقدس می‌افزاید. بیشتر از دو هزار سال است که نام این سرزمین مقدس آزربایجان است و در طی تاریخ دولت‌های مستقل، نیمه مستقل زیادی در این سرزمین پیدا شده و یا دولت‌های در این سرزمین تاسیس شده و امپراطوری‌هایی بوجود آورده‌اند که امپراطوری صفوی و افشاریه از این جمله‌اند. در دوره قاجاریه اهمیت آزربایجان به شکلی بوده که همواره ولیعهد دولت قاجاریه در دارالسلطنه تبریز فرمانروایی می‌کرده و برای خود دولت محلی و درباریانی داشت.

با وفات پادشاه در تهران، دولت محلی تبریز به تهران منتقل می‌شد و بدین ترتیب تجربیات آزربایجانیان در امر کشورداری را به کل ایران عرضه می‌کردند. کمتر شهری در اقصی نقاط ایران وجود دارد که حاکمی تورک و آزربایجانی نداشته باشد.

در دوره قاجاریه ایران به چهار ایالت تقسیم می‌شد که ایالت آزربایجان مهمترین این ایالت‌ها بود. چهار شهر و منطقه اورمیه، خوی، سلماس و سولدوز که به ولایت اربعه معروف بودند نیز معمولا حکمرانی از شاهزادگان و خانزادگان افشار داشت. اهمیت غرب آزربایجان در دوره قاجاریه به نحوی بود که اکثر دول خارجی نظیر آمریکا، روسیه، انگلیس، فرانسه، عثمانی و آلمان در این شهر کنسولگری داشتند.

در دوره ناصرالدینشاه ساختار دولت گسترده‌تر شده و در تقسیمات اداری ایران مملکت آ‌ربایجان بوجود آمد. ضرب سکه‌های مختلف در آزربایجان و اشاره به اخبار مملکت آزربایجان در نشریات تهران و تبریز گواه این موضوع می‌باشد.

در دوره مشروطیت، آزربایجان یکی از مهمترین ایالت‌های چهارگانه آزربایجان، کرمان و بلوچستان، فارس و بنادر و خراسان بود.

در سال‌های بعد براساس وقایع ناگوار غرب آزربایجان در جنگ جهانی اول و ناامنی‌های بوجود آمده توسط اکراد سیمیتقو وجود و فعالیت‌های دول خارجی برای جذب هوطنان مسیحی لزوم نگاه ویژه و تاسیس یک واحد اداری مستقل احساس گردید. بطوریکه در سال ۱۳۰۹ شمسی ایجاد ایالت غربی آزربایجان بر سر زبان‌ها افتاد. تا اینکه دو سال بعد با تصویب رسمی هیئت دولت ایالت غربی آزربایجان با مرکزیت اورمیه (رضائیه ان زمان) و ولایات ماکو، خوی، سلماس (آن زمان شاهپور)، ساوجبلاغ(مهاباد) و میاندوآب بنیان نهاده شد.

۱۳۱۴ نام ساوجبلاغ تورکی به مهاباد، عربلر به پلدشت، تیکان‌تپه به تکاب، جغاتی‌چای به زرینه‌رود، طاطائو به سیمینه‌رود، قره‌عینی به سیه‌چشمه، صائین قلعه به شاهین دژ تغییر کرد.

براساس قانون ۳ بهمن ۱۳۱۶ نام استان‌ها به اعداد یک الی ده تغییر یافته و آزربایجان غربی استان چهارم شد. در آن زمان مرکز استان رضائیه بوده و شهرستان‌های خوی، مهاباد، مراغه و بیجار شهرستان‌های این ایالت بودند. این قانون تا سال ۱۳۳۹ ادامه داشت.

در تاریخ ۱۵/۹/۱۳۲۰ شهرستان ماکو تاسیس شد. ۱۹/۱۱/۱۳۲۰ بخش‌های تکاب و شاهین دژ از شهرستان مهاباد جدا و به شهرستان مراغه پیوستند. ۵/۵/۱۳۲۲ بخش‌های سیه چشمه و پلدشت از خوی جدا و به شهرستان ماکو پیوستند. در سال ۱۳۲۳ شهرستان مراغه با بخش‌های تکاب، شاهین دژ از استان ۴ جدا و به استان ۳ به مرکزیت تبریز ملحق شدند.

دو حوزه سقز و بانه تابع فرمانداری سنندج شدند. در سی و یک فروردین ۱۳۲۵ شهرستان بیجار از استان چهارم جدا و به استان پنجم ملحق شد. از آذر ۱۳۲۴ الی ۱۳۳۴ ایالت آزربایجان احیا گردیده حتی از سال ۱۳۲۴ الی ۱۳۲۵ دولتی به رهبری پیشه‌وری بر آزربایجان حکم راند. این دولت فاقد وزارت خارجه بوده و خود را دولت محلی قلمداد می‌کرد. در سال ۱۳۳۷ با مصوبه دولت شهرستان سلماس (منفک از خوی)، سولدوز(منفک از رضائیه) و میاندواب(منفک از مراغه) تاسیس شدند.

سولدوز در سال ۱۳۴۶ به نقده تغییر نام داد. ۱۶ مهر ۱۳۳۷ شهرستان میاندواب تاسیس شد. در سال ۱۳۳۹ آزربایجان غربی یکی از استان‌های ۱۴ گانه ایران با ۷ شهرستان بود. ۸/۱۰/۱۳۳۹ بخش‌های تکاب و شاهین دژ از مراغه جدا و به شهرستان میاندوآب پیوستند. در سال ۱۳۴۱ بخش‌های خانا(پیرانشهر امروزین) و سردشت تبدیل به شهرستان شدند. در سال ۱۳۵۷ استان آزربایجان غربی با ۹ شهرستان اورمیه، پیرانشهر، خوی، سردشت، سلماس(نام قدیم:شاهپور)، ماکو، مهاباد، میاندوآب و نقده اداره می شد. ۷/۹/۱۳۶۹ تاسیس شهرستان‌های تکاب و شاهین دژ. ۱۸/۹/۱۳۷۵ جداشدن اشنویه از نقده و تاسیس شهرستان اشنویه. ۵/۱۲/ ۱۳۷۵ تاسیس شهرستان چالدران. در سال ۱۳۸۳ استان آزربایجان غربی دارای ۱۴ شهرستان اورمیه، اشنویه، بوکان،پیرانشهر، تکاب، چالدران، خوی، سردشت، سلماس،شاهین دژ، ماکو، مهاباد، میاندوآب، نقده بود. ۲۹/۷/۱۳۸۶ شهرستان‌های پلدشت و شوط تاسیس شد. ۱۳۹۷ استان آزربایجان غربی دارای ۱۷ شهرستان می‌باشد.

دکتر توحید ملک‌زاده دیلمقانی