بونو آنلاماق اوْ قده‏‌ر ده چتین دئییل کی، شهریارین بدیعی یارادیجیلیغی بوتونلوک‌له اوْنون نوْستالگییاسی‏‌نین ائتکیسی آلتیندادیر. نوْستالگییا دویغوسونو آذربایجان تورکجه‌سیینده “نیسگیل» دئییمی ایله آنلاتماق اوْلار. بو نوْستالگییانی آراشدیرماق اوچون شهریارین معنوی عالمینه اوچ اؤنملی عامیلین ائتکیسینی گؤزدن کئچیرمک گره‌ک‌لی‌دیر.

۱٫ شوبهه‌‏سیز، ایجتیماعی ـ سییاسی چئوره‌نین ادبی یارادیجیلیغا بوراخدیغی ائتکی‌نین شیشیردیلمه‌‏سی، سییاسی گؤروش‌لردن ایره‏‌لی گلیر. دوْغرودور، ایجتیماعی دییشیک‌لیک‌لر ایسته‏‌نیلن أثرین یارانماسینا اؤنملی درجه‌‏ده کؤمک گؤسته‌‏ریر. شهریار، ایجتیماعی چالیشقانلیق اوچون بوتون دورتولره [رانه‌لره] مالیک اوْلدوغو بیر چاغدا، توْپلومدان اوز چئویرمیشدی. اوْ، ۲۵ یاشیندا، سوْنرالار سارای ایشچیسی‌نین آداخلیسی اوْلموش بیر قیزا وورولموشدو. بو آلوْولو سئوگی‌‏‌نین آردینجا دا خوْراسانا سورگون ائدیلمیشدی. بئله‏‌لیک‌له، ایجتیماعی اعتیراض اوچون گره‌ک‌لی انرژی اوْنون بئینینده توپلانمیشدی. هابئله، اوْ دؤنمده کاپیتالیزم دونیاسی‏‌نین دستک وئردییی رژیمین اؤزباشینالیق‌لاری، سورگونون آغیر تأثراتی، و دونیاداکی باغیمسیزلیق حرکاتی‌نین گئنیش دالغاسی ـ بوتون بونلار شهریارین بئله بیر آددیم آتماسینا أل‌وئریشلی دوُروم یارادیردی. هابئله او، پهلوی سلطنتینه قارشی موباریزه آپارماقدان اؤترو بیر سوره “ایشچی کیشی‏‌لر پارتیاسینا” [حزب مردان کار] قوْشولموشدو.

بوتون بونلارا باخمایاراق، همین دؤنمده، یعنی میلادی ۴۰ـجی ایل‌لرده، شهریار خلوته چکیلیپ، اوره‌یی‌نین سسینی‏ دینله‌‏مه‌یه باشلادی. اوْن ایللیک خلوت آردینجا “حئیدر بابایا سالام” پوْئماسینی یازدی. بو پوْئمادا، سؤیله‌دیییمیز ایجتیماعی‌ـ سییاسی دوُرومون ایزی گؤزه چارپمیر. شهریار، «نوْستالگییا» آدلاندیردیغیمیز بینؤوره اوزه‏‌رینده کئچمیشین اوچولوب‌ـ داغیلمیش ایدئیآل دونیاسینی یئنیدن یارادیر.

۲٫شهریارین بدیعی دوشونجه‏‌سینی یوْغوران ایکینجی عامیل اوْنون عرفانی یؤنه‌لیشی‏دیر. شاعیر، هم شهودی تجروبه‌‏سی، هم ده نظری آختاریش‌لاری باخیمیندان سؤزون تام آنلامیندا بیر عاریف‌دیر. یاخین دوْستو زاهیدی‌‏نین دئدییینه گؤره، اوْ ۱۹۴۰ـجی ایلده درویش‌‏لر‌ فرقه‌‏سینه قوْشولموش، سورعتله عرفانی یوکسه‌لیش مرحله‏‌لرینی کئچمیشدی. بو یوْلدا اوْ قده‌‏ر ایره‌‏لی گئدیر کی، مُرشدین گؤسته‏‌ریشی ایله اوْنون خیرقه آلماسی و طریقت باشچی‌سی اوْلماسی باره‏‌ده قرار چیخاریلیر. لاکین بیر آیلیق دوشونجه و حئیرتدن سوْنرا آنلاییر کی، مرشد اوْلماق اوْنون «ایلاهینی قاوراماق» آماجینا اویغون گلمیر. بوندان سوْنرا شاعیرین سؤزلری غریبه‌لشیر، آنلاشیلماز سجییه آلیر. سئویملی سازیندان أل چکیر، اویوشدوروجو ماده‌‏لره آلیشقانلیغی ترگیدیر.
شهریار سییاستین عرفان اؤزه‌رینده قورولا بیلمه‌‌یه‌جه‌یینی یاخشیجا بیلیر. چونکی سییاست یاشاییش اوغروندا موباریزه و حاکیمیت الده ائتمک مئتودلاری‌‌‏دیر، عرفان ایسه حاکمییتدن کؤنوللو اولاراق چکینمک. عرفان بیر سؤزله “فنا” دوشونجه‌سینه‌ اینام دئمک‌دیر. عاریف اوچون باشقالارینا مؤحتاج اولماماق، دونیا لذذت‌‏لریندن چکینه‌رک نفس ایستک‌لرینی بوْغماق، أن یاخشی موتلولوق‌دور. آمما سییاستچی توْپلومون ریفاهینی، ثروت و قودرت توْپلاما یوْل‌لارینی آراماقدا گؤرور. بونا گؤره ده او، سئویم‌لی دونیاسینی خاطیره‏‌‌لرده آراییر.

۳٫ اوچونجو قایناق شهریارین ازلی خاطیره‌‏لری‌‏دیر. اونون کئچمیش خاطیره‌‏لری، ایکی یؤندن اوْبرازلی ایمگه‌لرله دوْلودور. بیرینجیسی، آذربایجانین آغیز ادبییاتی اؤز زنگینلییی باخیمیندان لاتین آمریکاسی و آفریقا فوْلکلوْرو ایله آیاقلاشا بیلر. بوتون بونلار، شاعیرین باشقا سیناق و بیلگی‌لرینه قاریشاراق «حئیدربابایا سالام»داکی یارادیجیلیق اوسلوبونو دوْغورور. ایکینجیسی، ساکیت و گؤزه‌ل چئوره‌لی بیر کندده بوْیاـ باشا چاتمیش شهریار، بیردن‌بیره های‌کؤیلو بؤیوک شهره کؤچور. بو کؤچکونلوک اوْرادا بیتمیر، اوْرادان ایسه اوچونجو یئره سورگون ائدیلیر. بونلار اوْْندا درین نیسگیل اوْیادیر. اوْ، اوشاقلیق خاطیره‏‌لرینه دؤنه‌دؤنه قاییتماق‌لا، یاشادیغی چئوره‌نی دؤزوله‌‏سی حالا سالماق مجبورییتینده قالیر. دئمک، اؤز ایچینده غوربت غمینی ساغالداجاق ایتکین اؤلکه [مدینه‌ی فاضله] یارادیر.

نوْستالگییا، اؤزلم ‏دوُیغوسودور. ایدئال عالم‌‏لری کئچمیشده قالان‌لار، یا بئله بیر عالمین هاچانسا مؤوجود اوْلدوغونو دوشونن‌لر، داها چوْخ بو دوُیغویا قاپیلیرلار. چاغداش دؤنمده ایتکین اؤلکه‌لری تصویر ائتمک دبدن دوشسه ‏ده، ایندی ایدئال دونیا حاققینداکی گؤروش‌لر، یئنی میف‌‏لر دوْنوندا تزه‌‏دن یاشاییشیمیزا قاییدیر.

بیر چوخ یازارلار کیمی شهریارین دا بدیعی یارادیجیلیغی بوتونلوک‌له اوْنون نوْستالگییاسی‏‌نین ائتکیسی آلتیندادیر. نوستالگییا نیسگیل دئمک‌دیر.

واختیله لاتین آمریکاسی یازارلاری و ابدی گوٍنش [ژاپون] اؤلکه‏‌سی‌‏نین بیر سیرا یارادیجی‌لاری، اونودولموش ایکتین اؤلکه‌نی [اوتوپیانی] اسکی میف‏‌لر دونوندا جانلاندیریردیلار. سانکی شهریار دا اؤزونه مخصوص چالارلا اونلارلا سس ـ سسه وئریر. شهریار دا عئینی اؤلچوده زامانی خیالی بیر کندین داخماسیندا توتوب ساخلاماغا جان آتیر؛ داها دوْغروسو ایندی اوشاقلیق چاغی‏‌نین گؤزلرییله باخدیغی بیر کندین داخماسیندا.

شهریار دونیاسی‌نین ایزی نه‏ اینکی ایندی خاریجی عالمدن سیلینمیشدیر، حتتا اوْلا بیلسین اوْنون تصووور ائتدییی بیچیمده کئچمیشده ایسه یوْخ‌ایمیش. بئله کی، شهریار آیی، گئجه‌‏نی، داغی، مئشه‏‌نی، شاعیری و مَلَک‌‏لری بیله، گئرچک‌لییه اویغون بیچیمده دئییل، اؤز نوْستالژیک دونیاسی اؤلچوسونده یئنیدن یارادیر. بو باخیمدان اوْنون أن ائتکیلی اثرلریندن بیری اوْلان «گئجه‌‏نین ‏افسانه‌‏سی»، ساده تصویرلردن اوزاقلاشاراق شاعیرین دایمی وورنوخمالارینی‏ گؤسته‌ریر.

خیالی عالمدن اؤترو نوْستالگییا، شاعیر روحونون زمانه ایله اویغون گلمه‌مه‌‏سیندن دوْغور. بوندان علاوه، اؤلکه‌‏لری زنگین میفولوژی ایرثه مالیک اوْلان یازیچی‌لار بئله دوشونورلر: چاغداش اویغارلیغین اؤزو ایله گتیردییی دَییشیک‌لیک‌لر اوْنلارین ایدئآل دونیاسی‏‌نین داغیلماسیندا اؤزه‌ل روْل اوْینامیشدی. بونونلا بئله، چاغداش دونیانین یئنیلیک‏‌لرینه، اؤزه‌للیک‌له تخنوْلوْگییایا، اوْنلارین قارشی چیخمالاری رئنه گئنون‌دان فرق‌لی اوْلاراق ایدئولوژیک دئییل، نوْستالژیک ماهییت داشیییر. بوردا چاغداش اویغارلیق، اؤزلویونده چیرکین و شیطانی بیر نسنه کیمی قلمه وئریلمیر، چاغداش اویغارلیق‏ یالنیز یارادیجی‌لارین ایدئآل دوٍنیاسینا ووردوغو زیان باخیمیندان پیسله‌نیلیر.

اونلارین فیکرینجه، ایقتیصادی چیچکلنمه دالغاسی صفالی کندی چیرکلندیریر؛ پالچیقدان تیکیلمیش دیوارلارین یوموشاقلیغینی، سئمئنتین سَرتلییی ایله دییشدیریر. دئمک، «اینسان‌لا چئوره» آراسیندا ائله بیر دیوار تیکلیر کی، اوْندان قوْیوب قاچماقدان اؤزگه چاره قالمیر. بو دَییشیلمیش دونیا، شاعیر روحونون دینج یوواسی اوْلا بیلمز، اوْنا گؤره ده اوْ، ییغیشیب اؤز تانیش کئچمیش‌ یوردونا یولچولوغا چیخیر.

شاعیرین گومان ائتدییی کیمی گئرییه یوْل وار‏می؟! شاعیر اوزون سوره آیریلیق آردینجا کئچمیش زامانا, ایتمیش مکانا قاییدیر. آمما بو دؤنه اوْ، تانیدیغی آدام‌لارین دونیادان کؤچوب گئتدییینی گؤرور. اوْنون گؤرمک ایسته‌دییی دوزه‌نلیکده دییشیلمه‏‌میش بیر کرپیج بیله قالماییب:
هله‏ ده گؤزومو اوْووشدورورام،
ائله بیل عصرلرین یوخوسوندان دورموشام
ایتیریب اسکی دونیانی منیم حیاتیم
عهدیمی تزه‏‌له‌یه‌جک بیر کرپیج ده قالماییب.
یوخو نئجه قوْرخونج بیر کابوس‌دور، اوْیاقلیق دا!
تانیش‌لار گئدیبلر.
سئویم‌لی بیر دونیانین آجیسی!
وای قوْرخورام!

ایندیکی زاماندا اؤزونو مومییالانمیش آدام سانان شاعیر، سانکی مزاردان قالخمیش اؤلودور. اوُزون سوره خلوته چکیلدیکدن سوْنرا یازیلمیش «مومیالانمیش آدام» شعری، شهریارین احوال-روحیه‌‏سینده باش وئره‌‏ن درین دییشیک‌لیکدن خبر وئریر: مومییالانمیش آدام چوخورا دوشموش گؤزلرییله سوْیوق و سایماز چؤهره‌لر آراسیندا یوْل گئدیر. آنجاق ایلکین خاطیره‌‏لرییله خاریجی گئرچلیک آراسیندا هئچ بیر یاخینلیق قالمادیغی اوٍچون اوْ، سرگردان حالدا یوْلونو آزیر. حتتا اوْنو تانییان‌لار دا لاپ کؤلگه‌‏لر ‏تک اوْیان‌بویاندان کئچیپ گئدیرلر، اوْنلارین یالنیز آیاق ایزلری قالیر. شهریار یازیر:

«کؤهنه تانیش‌لارین، خیال سورعتی ایله ائولردن چیخیب دیوارلاری آشان و مندن اؤزلرینی گیزله‌دن کؤلگه‌‏لرینی دویورام. دئیه‌‏سن، پیچیلداشیرلار، لاکین اوْنلارین سسی منه چاتینجا، بوتونلوک‌له باتیر، بلکه ‏ده دئییرلر: جانی نئجه‏ ده بَرکیمیش کی، هله‏ ده ساغ‏‌دیر. نه‏ بیلمک اوْلار، بلکه اوْنلار دا منیم کیمی قبیردن قالخیبلار، آنجاق داها جاماعتین اوزونه باخا بیلمیرلر.»

مومییالانمیش آدام، اؤز مزارینا قاییتمازدان اؤنجه، نه ‌قده‌‏ر چالیشسا دا بو یئنی دونیانی قاورایا بیلمیر. اوْ، نه‏ قارشیسینا چیخان قارانلیق چایخانین، نه‏ ده آرخین قیراغیندا بوْینونو بوکوب فیکره دالمیش سالخیم سؤیودون سیررینی آنلایا بیلمیر. سوْندا، اوْنون چاشقینلیغی دونیانین وفاسیزلیغی و آلچاقلیغی بار‌ه‏ده فیکیرلره قاریشیر. شهریارین اؤز آلین‌یازیسینا لاغ-لاغالی و غملی باخیشی بوردان باشلانیر:
من اؤلموشدوم نئچه ایل‏‌لر بوْیو سن ساغ ‏ایدین آمما
اؤزوم ده قالمیشام حئیران، اؤلن دیرچَلدی، ساغ اؤلدو.
____________
خولاصه ائدیله‌رک “شعر وارلیغین ائوی‌دیر” کیتابیندان (ص ۱۸۷-۱۹۲).
خولاصه ائدیله‌رک “شعر وارلیغین ائوی‌دیر” کیتابیندان (ص ۱۹۶-۱۹۹).