با تاسیس امپراطوری صفوی در تبریز زمینه برای رشته فرهنگ و ادبیات ترکی آذربایجانی آماده شد. شاه اسماعیل زبان ترکی را زبان رسمی دولت ایران قرار داد و در اشعار ترکیش تخلص “خطایی” برگزید. استاد غزل محمد فضولی سرآمد شعرای دوران یکی از بزرگترین مرثیه سرایان ترک زبان می¬باشد. مرثیه آل عبای وی در کتاب حدیقه السعدا متجلی است. نثر ترکی آذربایجانی وی نیز در کتاب¬های شکایت¬نامه، نامه به نشانجی پاشا متجلی است. در دوران صفویه ادبیات شفاهی آذربایجانی نیز هم پای ادبیات کلاسیک پیش رفت و عاشیق¬های آذربایجانی اشعار عاشقانه با اوزان هجایی قوشما (دوبیتی ۱۱ هجایی)، گرایلی(دو بیتی ۸ هجایی) بایاتی (دوبیتی ۷ هجایی) ساختند. عاشق قربانی از جمله قدیمی ترین عاشیق¬های آذربایجان در دوره صفویه می¬باشد. داستانهای کوراوغلو، اصلی کرم، عاشیق غریب و شاه اسماعیل در این دوران خلق شدند. در اواخر دوره صفویه شعرای معروفی چون صائب تبریزی، قوسی تبریزی، امانی، شاه عباس ثانی (با تخلص ثانی)، طرزی افشار ادبیات آذربایجانی را رهبری نمودند.

در دوره قاجاریه علاقمندی به زبان تورکی ادامه داشت و توجه به اشعار امیر علیشیر نوایی شاعر بزرگ جغتایی هم هنوز ادامه داشت. لهذا برای فهم آسان آثار او کتابهای لغت ترکی به فارسی نوشته شد که از آن جمله می¬توان به:

۱- بهجت اللغلات الترکیه، اثر فتحعلی قاجار قزوینی
۲- خلاصه عباسی، اثر محمد خویی
۳- الطمغای ناصری، اثر محمد صالح اصفهانی

بیشتر شعرای قرن ۱۹ آذربایجان غزل سرا و مرثیه¬گو بودند. مهمترین شعرای ادبیات رثائی دخیل مراغه¬ای، راجی، دلسوز، صراف، پرغم بودند. شاعرانی مانند عندلیب قرجه داغی، حیران خانم، نباتی، ذکری شکوهی، هیدجی، محمد باقر خلخالی، لعلی از جمله شعرای مشهور این دوره بودند که در اشعار خود از زندگی و معیشت مردم و نیازهای آنها سخن می¬گفتند.

از دیگر نویسندگان مهمی که در بیداری آذربایجانیان نقش بسزایی داشتند می¬توان به میرزا حسن رشدیه (متول ۱۲۶۸/ ۱۸۵۱ در تبریز) اشاره کرد که کتاب وطن دیلی را برای تدریس در مدارس آذربایجان تالیف کرد. در دوره انقلاب مشروطیت توجه به زبان تورکی بیش از پیش نمود پیدا کرده و در روزنامه¬ها و نشریاتی به زبان تورکی و یا دوزبانه منتشر می¬شد مانند فریاد در اورمیه و فروردین، انجمن و سایر. دوره پهلوی دوره شور بختی و ممنوعیت زبات تورکی آذربایجانی بود. در این دوره شاعران و نویسندگان آذربایجانی به ناچار به فارسی می¬نوشتند گرچه در اوایل دوره پهلوی میرزاعلی معجز شبستری با زبان طنز ترکی به نقد اجتماع می¬پرداخت. در دوره پهلوی، تئاتر آذربایجان که با سابقه¬ترین و پیشرفته¬ترین تئاتر شرق و ملل مسلمان بود به بهانه فارسی نبودن تعطیل شد. بعد از اشغال ایران توسط روسها و انگلیسی ها در شهریور ۱۳۲۰، خفقان از بین رفت و در این مدت روزنامه¬های آذربایجان ، وطن یولوندا و مشفق و جودت به ترکی منتشر گردید. در تبریز شاعیرلر مجلسی با حضور شاعران بزرگی مانند محزون، بالاش آذراوغلو، مدینه گلگون، سهند، یحی شیدا و … تشکیل شد.

بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۲۲ تا ۱۳۵۷ ممنوعیت دوباره زبان ترکی شروع شد. با این حال علیرغم این خفقان، شهریار حیدر بابیه سلام را سروده و منشر مود. سهند نیز داستانهای دده قورقود را به شعر درآورد و دو جلسه آنرا به نام سازیمین سؤزو منتشر نمود.
بعد از انقلاب اسلامی ممنوعیت زبان ترکی برداشته شد و صدها مجله، روزنامه، کتاب با خط مشی و سبک و سیلق متفوت منتشر شد. علاوه بر شعر در مجله وارلیق نیز رشته مقالاتی درباره تاریخ زبان ترکی، گرامر و ادبیات ترکان به رشته تحریر درآمد.

۲۶ مرداد ۱۳۹۸ – دکتر توحید ملک‌زاده