دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی

براساس یافته های اخیر باستانشناسان ، زبانشناسان و محققین تاریخ موطن اصلی ترکان در سرزمینهای واقع در حوضه دریای خزر، دریاچه اورمیه ، وان و دریای سیاه بوده که به دلیل مهاجرتهای فراوان این اقوام به اطراف ، لهجه های مختلف زبان ترکی بوجود آمده است.
مراحل تاریخی زبان ترکی بدین شرح می باشد:

۱-  دوران آلتایی
۲-  دوران پروتوتورک
۳-  دوران ترکی اولیه
۴-  دوران ترکی قدیم
۵-  دوران ترکی میانه
۶-  دوران ترکی جدید

در دوران آلتای کلیه زبانهای التصاقی یکی بودند.

دوران پروتو تورک
سومریان اولین قوم مشخص پروتوتورک می باشند که پنج هزار سال قبل پایه های مدنیت نوین جهانی را پایه ریزی کردند. افسانه مشهور قیل قمیش و یا به تعبیری دیگر بیل قامیش چکیده ادبیات سومری و نخستین حماسه ضبط شده جهان می باشد. بیش از ۳۰۰ کلمه سومری موجود می باشد که در ترکی معاصر ما کاربرد دارد.اقوام پروتو تورک ائلام، گوتی، لولوبی، هورری، اورارتو، ماننا، ساکا هر کدام توانسته اند در طی اعصار گذشته بر غنای زبان ترکی باستان بیفزایند.
دوران ترکی اولیه شامل زبانهای هون، ترکی بلغار، پئچه نک و خزر نیز هست که از قبل از میلاد تا تاسیس دولت گؤک تورک ادامه داشته است.
دوران تورکی قدیم، دوران گوگ تورک و ترکان اویغور را شامل میشود و از قرن ششم میلادی تا دهم میلادی را در بر میگیرد. از این دوران سنگ نوشته های بسیاری برجای مانده که مهمترینش کتیبه بیلگه خاقان و کتیبه تونیوقوق میباشد که مشهور به “اورخون آبیده لری” میباشد. الفبای مخصوص این کتیبه ها به الفبای گؤک تورک مشهور است.
ترکی اویغوری دنباله ترکی گوگ تورک میباشد که به مرور زمان تغییراتی در آن پیدا شده و آنرا از ترکی قبلی متمایز می¬سازد. الفبای مشهور اویغوری به مدت چندین قرن در آسیا رایج بوده و با قبول و اشاعه اسلام در میان ترکان، الفبای اویغوری کم کم اهمیت خود را دست داد و به تدریج جای خود را به خط عربی داد.

ترکی میانه
ترکی میانه (اورتا تورکجه) در حقیقت ادامه ترکی قدیم است با مختصر تغییراتی که زبان رسمی دولت قره خانلی لار بوده است. تورکی میانه را ترکی خاقانی یا ترکی کاشغری هم می¬گویند. در همین اوقات در غزنه خراسان جکومت ترکان غزنوی تاسیس شد که که دربارش مرکز شعرای فارسی زبان مانند منوچهری، فرخی،اسدی طوسی، فردوسی و غیره بود. دیوان لغات الترک محمود کاشغری مهمترین اثر این دوره می-باشد. دیگر اثر مشهور این دوره “قوتادقوبیلیگ” میباشد که از طرف یوسف اولوع خاص حاجب به رشته نظم درآمده و به سلطان قراخانی بوغراخان تقدیم شده است. عتبته الحقایق، دیوان حکم احمد یسوی و قصص الانبیاء رابغوزی از دیگر آثار این دوره زبان تورکی می¬باشند.
در دوره تورکی جدید به تدریج هر یک از زبانهای ترکی وارد شکل مستقل خود شده و ترکی آذربایجانی از ترکی اوغوزی شکل گرفت. اشعار ترکی مولوی، شیاد حمزه، سلطان ولد، یونس امره، دهانی و حسن اوغلو و کتاب ارزشمند دده قورقود در زمره ادبیات نخستین ترکی آذربایجانی محسوب می¬گردد.

در قرن ۱۳ میلادی نمونه نثر ترکی آذربایجانی کتاب “صحاح العجم” هندوشاه نخجوانی میباشد این کتاب لغتی است چهارزبانه برای تعلیم زبان فارسی به ترکان آذربایجان.
در قرن ۱۴ میلادی نکامل محسوسی در زبان ادبی از نوع نظم و نثر دیده می¬شود. شعرای بزرگی مانند نسیمی و قاضی برهان الدین و ضریر آثار ارزشمندی خلق نموده اند. نسیمی را میتوان بنیانگذار شعر آذربایجانی دانست. قصه یوسف که به شکل دو بیتی شبیه قوشما در سال ۶۰۹ قمری/ ۱۲۳۰ میلادی توسط شاعری به نام علی سروده شده از جمله اشعار ترکی آذربایجانی محسوب میشود.
در این دوران کتابهای لغت زیر نوشته شده است مانند تحفه حسام، حلیه الانسان و حلبه اللسان. در قرن پانزدهم با حکومت ترکان آق-قویونلو و قره قویونلو ادبیات آذربایجانی وارد مرحله دیگری گردید.
جهانشاه قره قویونلو به دوزبان فارسی و ترکی شعر می¬گفت و در اشعارش “حقیقی” تخلص میکرد. شیخ قاسم انوار از اهالی سراب از شعرای معروف این دوره بود. حبیبی، کشوری دیلمقانی و خلیلی از شاعران برجسته این دوران بودند.
نثر ترکی قرن ۱۵ دارای سبک علمی بوده است. کتاب “اختیارات قواعد کلیه یا دایره جهان نما” از این قبیل کتابها می¬باشد. کتاب کوامل التعبیر بوازیچی نمونه دیگری از کتب قرن پانزده میباشد که درباره تعبیر خواب نوشته شده است.۲۵ مرداد ۱۳۹۸