میراث مکتوب بیانگر اندیشه ملت در اعصار مختلف گذشته بوده که به صورت مکتوب در دسترس آیندگان قرار می گیرد. از لوحه های گلین تا سنگ نوشته ها و از نوشتجات روی پوست با تانوشته های روی کاغذ و از چاپ سنگی تا چاپهای مدرن و دیجیتالی پیشرفته همگی مصداقهای میراث مکتوب بوده که صدها سال ملل مختلف تراوشات ذهنی، عقاید، آمال و آرزوهای، ابعاد زیبایی شناختی جهان را از این طریق به یادگار قرار داده اند.

در این میان سرزمین آزربایجان به سبب قرار گرفتن در موقعیت استراتژیک آسیای غربی و محل عبور و مرور اقوام مختلف، جاده ابریشم و تجارت شرق به غرب نقش بسیار ارزنده ای در تولید و نگهداری میراث مکتوب بشریت به یادگار گذاشته است.

آثار قدیم انسانها در آزربایجان نظیر سمبولها در سنگهای مزار، بناهای تاریخی، نقوش حیوانات از جمله بارزترین میراثهای تمدن باشکوه چندین هزار ساله آزربایجان می باشد اما آنچه که مشهود است اولین یادگارهای خطی در آزربایجان سنگ نوشته های اورارتویی است که سه هزار سال قبل در اراضی آزربایجان و شرق آناتولی حکومت داشته و از جمله اقوام پروتوتورک می باشند. پاره ای از این آثار در موزه های اورمیه و بیشترشان در همان محلهای اولیه اشان بخوبی محافظت می شوند.

افکار آزربایجانیان در بعد از اسلام بیشتر در آثار خطاطی، نقاشی، مینیاتور، اسناد و مدارک دولتی و حکومتی، سرگذشت نامه ها و تواریخ محلی نظیر تاریخ افشار (نوشته شده در اورمیه)، تاریخ دارالسلطنه تبریز (نوشته شده در تبریز) و مآثر سلطانیه (نوشته شده در خوی) دیده می شود.

آزربایجانیان از دیرباز علاقه فراوانی به کتاب و کتاب خوانی داشتند. وجود کتابخانه های بزرگ در شهرها و دانشگاهای هشتصد سال قبل ربع رشیدی تبریز، کتابخانه های نمازی خوی، کتابخانه بزرگ موقوفه شیخ صفی و مقبره شاه اسماعیل که در حملات روسها به آزربایجان و تصرف اردبیل به غارت برده شد، رصدخانه و کتابخانه بزرگ ایلخانیان در مراغه و سلطانیه همگی گویای توجه خاص مردم آزربایجان به میراث مکتوب و فرهنگی می باشد.

مشروطیت اوج توجه و اهتمام آزربایجانیان در تشکیل و توسعه کتاب و کتابخوانی بوده است در اورمیه نیز محمد تمدن با تشکیل کتابخانه ای عمومی در اوایل مشروطیت به امر کتابفروشی و کتابخوانی اهتمام ورزید. در سلماس نیز جوان ۲۰ ساله انقلابی سعید سلماسی با استفاده از سرمایه میلیونی خود که از تجارت و نفت بدست آورده بود به تشکیل مدرسه سعیدیه و کتابخانه در شهر سلماس اقدام نمودند.

تاسیس مراکز تخصصی مطالعه و حفظ نسخ خطی، نوشتجات و اسناد و مدارک در شهرهای بزرگ و تشویق و اعتمادسازی مردم به حفظ این میراثهای به یادگار مانده تاریخی گامی ارزنده در حفظ میراث بشریت و پاسداشت میراث مکتوب مردمان می باشد.

دکتر توحید ملک زاده