دو کشور عثمانی و ایران دوره قاجاریه از نقطه نظر رویداد تحولات سیاسی اجتماعی اشتراک زیادی با هم دارند. این اشتراک بعدا در تحولات سیاسی اجتماعی ترکیه و ایران امروزین نیز دیده می شود.بنابراین یکی از مواردی که در مطالعات مشروطه خواهی در ایران مغفول شده ارتباط مشروطه خواهان آذربایجانی با اعضای حزب اتحاد و ترقی عثمانی می باشد. قبل از بررسی این ارتباط لازم است درباره این حزب توضیحاتی داده شود.

«به دنبال صدور فرمان تنظیمات در ۳ نوامبر ۱۸۳۹ م. توسط سلطان عثمانی تا اعلان مشروطیت در ۲۳ نوامبر ۱۸۷۶م. عثمانی در پروسه پیشرفت جهانی دست و پا میزد. استبداد شرقی، سلطان عبدالحمید و اداره کردن سنتی امپراطوری عثمانی از یک سو و پیشرفت رو به تزاید قوای رقیب عثمانی در اروپا سبب شد تا جمعیتی متشکل از پنج دانشجوی ترک در سوم نوامبر ۱۸۸۹ تشکیل شود که اساس حزب اتحاد و ترقی عثمانی به شمار میرود». ( عبدالحمید، محمد صلاح الدین بیگ و… افول قدرت عثمانیان (خاطرات)، ص ۲۶۳) این جمعیت در سال ۱۸۹۵ شعباتی در لندن، پاریس و برلین دایر کرد.
در سال ۱۸۹۷ م. فعالیت کمیته اتحاد و ترقی که ژون تورک نیز نامیده میشد به حدی گسترش یافت که سلطان عبدالحمید در خاطرات خود از رشد رو تزاید آنها اظهار نگرانی میکند. در سال ۱۸۹۸م. کتابی که توسط ژون تورکها علیه سلطان عبدالحمید نوشته میشود به دست امپراطور رسیده و وی موضوع را جدی مییابد. اینان چون سازمان مییابند در درون ارکان عثمانی به فعالیت پرداخته و به تدریج در مصر نیز کمیته ژون ترکها بوجود می‌آید.

با گسترش فعالیت کمیته اتحاد و ترقی وسازمان یافتن افراد فراری از عثمانی، عثمانیان ساکن مصر در پاریس گرد هم آمده و با ارسال سه روزنامه این جمیعت به عثمانی به ترتیب حریت در لندن، مشورت در پاریس و میزان در ژنو همراه با اوراق و رسالات در قاهره، اعضای جمعیت به شکل قابل توجهی افزایش یافت. نفوذ این جمعیت به میان افسران و سربازان پادگانها از جمله پادگان سالونیک چشمگیر بود به طوری که فشار این پادگانها به سلطان عبدالحمید سبب شد در ۲۵ جمادیالاخر سال ۱۳۲۶ (۱۹۰۸) فرمان مشروطه در عثمانی صادر شود». این در حالی است که فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه در ۱۴ جمادیالثانی ۱۳۲۴ (۱۹۰۶) صادر شده بود.

بدین ترتیب جمعیت اتحاد و ترقی در عثمانی قدرت یافت و از سال ۱۹۱۳ دولت عثمانی را در دست گرفت. با ورود عثمانی به جنگ اول و شکست این دولت «پرده ضخیمی جلوی خدمت این جوانان ترک کشیده شد و خدمات مهم اینان به بوته فراموشی سپرده شد». (طاهر زاده، بهزاد. قیام آذربایجان، ص ۱۶۳٫)سرنوشت رهبران جمعیت اتحاد و ترقی عثمانی نیز غمبار بود. طلعت پاشا و جمالپاشا توسط تروریستهای ارمنی ترور شدند. انور پاشا سردار رشید عثمانی نیز به ترکستان رفته و مملکت «اولو تورکوستان» را به وجود آورد. سپس در جنگ با روسها به شهادت رسید. در هر حال ارتباط این حزب با مشروطه خواهان آذربایجانی محرز هست که در پستهای بعدی صحبت خواهد شد.

دکتر توحید ملک‌زاده

۲۷ تیر ۱۳۹۸