قوتادغو بیلیک اثری که به عنوان نخستین اثر اسلامی ترکان شناخته می شود در بین سالهای ۱۰۶۹-۱۰۷۰ میلادی توسط یوسف بالاساغونلو به رشته تحریر در آمده و به “تابقاچ قاراخان” خاقان امپراتوری قاراخانیان تقدیم کرده است. شخص خاقان نیز با اطلاع از علم و دانش وی، او را به دربار خویش خوانده و لقب “خاص حاجب” که به عنوان وزیر مخصوص به مقام وزارت منصوب می کند.
خاص حاجب در این کتاب راه های سعادت و مملکت داری را ارائه می دهد که به همین علت کتاب را به “قوتادغو بیلیک” یعنی علم سعادت نام گذاری کرده است.
“قوت” در ترکی به معنای سعادت یا دولت که نشانه دارایی است، “بیلیک” هم به معنای دانش است. در کل قوتادغو بیلیک تشریح دانش مملکتداری و علم سعادت می کند.

او مطرح می کند که دولت برای فراهم آوردن سعادت جامعه وداشتن آینده شکوفا، باید چه اقداماتی انجام دهند. کتاب در ۸۵ باب و ۶۶۴۵بیت شعر عروض(فعولون-فعولون-فعولون-فعول) با مقدمه نثر که تحت تاثیر اندیشه های اسلامی و همراه با ستایش پیغمبر و چهار خلیفه ادامه می یابد.
قوتادغو بیلیک برای شرح طرق سعادت مناظراتی در بین چهار شخصیت ۱-گون دوغو به عنوان فرمانروا،نماینده قانون و عدالت ۲-آی دوغدو به عنوان وزیر حکومت،نماینده سخن گوی دولت ۳-اؤگدولموش نماینده عقل و آگاهی ۴-اودو گؤرموش تمثیل قناعت؛ استفاده می کند. در این بین خود بالاساغونلو به عنوان پیر یا دده وظیفه نصیحت و راهنمایی در بحث های چهار شخصیت تمثیلی را دارد.
همان طور که در مناظرات این چهار شخص مشاهده می شود؛ راه های سعادت و قانون مندی را برای همه ی انسانها از دولتمردان تا مردمان عادی ارائه می کند.

-بیلیک لیک سؤزو یورگه سوف تک تورور
-آخیشا سوفونگ یئرده نعمت بولور
ترجمه: سخن دانشمند همانند آبی که بر خاک روان است- اگر جاری شود روی زمین را نعمت فرا می گیرد.

نویسنده با بهره بردن از دقیق بینی و همچنین آشنا بودن به اندیشه های ملل مختلف از جمله چین،یونان و اندیشمندان که به زبان عربی نویسندگی می کردند؛ شروع به نوشتن داستانی بلند بر پایه اخلاق،فلسفه و حکمت می کند که با گذشت حدود هزار سال ارزش علمی خود را حفظ و در سطوح آکادمیک در زمینه های زبان و ادبیات ترکی،نحوه زندگی و آداب و رسوم حاکم ترکان و در علم نجوم تعداد و اسامی ستارگان، تقویم ۱۲ساله ترکان قابل طرح و بررسی می باشد.
از این کتاب سه نسخه به صورت دستنویس باقی مانده است. یکی با الفبای اویغوری که در وین نگهداری می شود؛ دو نسخه بعدی با الفبای عربی نوشته شده که در قاهره و فرغانه نگهداری می شود.

جعفر چلبیانلی