زبان ابزار ارتباطی است که توسط آن مفاهیم بین افراد انتقال می یابد بعبارتی در یک گفتگو ، مفاهیم هستند که نقش اصلی را ایفاء می نمایند و این مهم میسر نمی گردد مگر بوسیله زبان. در حقیقت زبان رابط بین معانی جهت فهم بوده و انسانها توسط زبان فهم بهتری از یکدیگر یافته و باعث ایجاد تفاهم بین آنها می گردد. به اعتقاد ارسطو رابطه میان زبان و معنا قراردادی و بشری می باشد در حالیکه بر خلاف وی طبق باور افلاطون بشر از این مورد ناتوان بوده و ایجاد معانی را باید در امری فرابشری جست و جو نمود. در اصل زبان است که مرز را برای معنا و مفهوم از بین می برد . از نظر ویتگنشتاین مفاهیم ما ، مرزهای جهان ما می باشند و حدود جهان ما تا آنجایی است که تفکرات و اندیشه های ما گسترش می یابند و هر کجا حدود و دامنه آن پایان یابد در حقیقت مرزهای جهان ما نیز پایان خواهند یافت. در مشخص نمودن دامنه تفکر یک فرد زبان تعیین کننده است و هر جا تفکر وجود دارد بی تردید در آنجا زبان نیز وجود خواهد داشت چرا که بشر جهت انتقال تفکر و اندیشه خویش نیازمند ابزاری بنام زبان می باشد . در حقیقت مرزهای اندیشه و تفکر بشری بوسیله زبان تعیین و مشخص می گردد ولی افلاطون جهان حقیقی را فراسوی تفکر و مفاهیم انسان می داند.

از طرفی صاحب نظران معتقدند زبان تنها بعنوان ابزار ارتباطی محسوب نمی گردد بلکه جایگاه زبان بسیار بالاتر از آن می باشد . زبان مجموعه ای از احساسات ، عواطف ، مفاهیم و معانی می باشد که قبل از تولد کودکان با زبان و نجواهای مادرانه رشد و نمو می یابد و عدم درک صحیح از زبان ، هستی و ابعاد وجودی یک کودک که در ناخودآگاه خویش زبان را لمس می نماید ، به مخاطره خواهد افتاد و در اینصورت است که رشد کودک ، ابعاد شخصیتی وی و روح و روان کودک تحت الشعاع این بی توجهی ها و بعضاً غرض ورزی ها قرار می گیرد. شکل گیری درون کودک از طریق آوا و نجواهای مادرانه شکل می گیرد و در این مرحله است که کودک با مفهوم زبان آشنا می گردد.

تنها وسیله ای که جنین و بعدها کودک توسط آن با دنیای جدید خود آشنا می گردد ، زبان می باشد . زبانی که با لالایی ها و محبت های مادرانه معنا پیدا می کند و در حقیقت کودک در گام اول مهر و محبت را بوسیله زبان فهم و درک می نماید و بوسیله زبان است که هویت می یابد.

در اصل همان نجواهای مادرانه است که هویت کودک را شکل داده و کودک بوسیله مفاهیمی که توسط زبان مادری خویش به وی منتقل می گردد ، بزرگ گشته و تکامل می یابد. کودک در دهه اول زندگانی نیاز مبرم به زبان مادری خویش دارد چرا که بهره گیری او از اندوخته های گذشته و آموخته های پیش رویش فقط از طریق زبان مادریش میسر خواهد بود و پس از آن است که کودک در کنار زبان مادری خویش قادر به بهره گیری از دیگر زبانها نیز خواهد بود و فراگیری دیگر زبانها در کنار زبان مادری مرزهای بشری از اندیشه و ادراک را در فراروی او می گشاید و بعبارتی زبان مادری یک شخص لازمه دست یابی وی به گستره مرزهای اندیشه و تفکر در جهان هستی می باشد.

زبان مادری چنان که اشاره گردید انتقال دهنده اندیشه ، تفکر ، مهر و محبت یک انسان است و در صورت ایجاد مانع بین یک کودک و زبان مادری او در حقیقت کودک از هستی و هویت خویش جدا و محروم می گردد و این یعنی کشتن و از بین بردن روح و روان آن کودک.

زمانیکه بر یک کودک زبان دوم در اولویت اول بر زبان مادریش تحمیل می گردد و او را مجبور به تحصیل با زبانی به غیر از زبان مادریش نموده و حتی او را از آموزش و یادگیری زبان مادریش محروم می نماییم ، در حقیقت بین او و آمال و آرزوهایش ، فهم و ادراکش ، عواطف و احساساتش دیواری کشیده و او را از ابتدایی ترین حقوق انسانیش محروم می نماییم و با اینکار در واقع زبان مادری را درون آن کودک می کشیم. کودکان دو زبانه در ممالکی که تحصیل به اجبار فقط به زبانی بغیر از زبان مادری انجام می پذیرد ، با مشکلات عدیده ای مواجه می گردند و صدمات وارده بر این کودکان غیر قابل جبران می باشد . اینجانب بعنوان نگارنده این مطلب این موارد را به عین تجربه می نمایم چرا که فرزندم در مقطع پیش دبستانی بدلیل تکلم به زبان مادریش یعنی ترکی در دبستان و از طرفی تدریس به زبان فارسی توسط آموزگار در کلاس با مشکلات بسیاری دست به گریبان می باشد لازم به ذکر است مقطع پیش دبستانی و اول ابتدایی یکی از مهمترین و سرنوشت سازترین مقاطع زندگانی یک کودک محسوب می گردد. کودکی که خانه اول خویش را از جمع گرم خانواده یعنی کانون احساسات و عواطف به محلی جدید بنام دبستان که بعدها برای او بعنوان خانه دوم تعریف می گردد، ترک می‌نماید.

کودکی که از خانه خود به محلی قدم می گذارد که در آنجا باید نیازهای خویش را به زبانی به غیر از آنچه که تا به امروز بدان تکلم نموده است بیان نماید . از طرفی آموزگار و مربی باید مفاهیم را به زبانی بغیر از زبان مادری کودک به او انتقال دهند و در اینجا است که کودک برای اولین بار با یک تناقض عمیق مواجه می گردد و این موضوع بزرگترین ضربه و دوگانگی روحی و روانی را در کودک ایجاد می نماید . در این شرایط کودک خود را مابین دو فضای کاملا متفاوت می یابد و قادر به فهم و تطبیق خویش با فضا و زبان جدید نمی باشد. حال فرزند اینجانب یکی از قربانیان این تناقض و دوگانگی است.

پسرم ایلقار کودکی بسیار پر انرژی و خون گرم می باشد که در ابتدای ورودش به دبستان بلافاصله با دیگر کودکان و معلم خویش و حتی سایر معلمین و دیگر عوامل دبستان رابطه ای دوستانه برقرار نمود ولی پس از اینکه در کلاس با آموزشی به غیر زبان مادری خویش مواجه گردید و این تناقض و دو گانگی را دید ، بهانه گیری و تغییر رفتار در او به وضوح عیان گردید.

در مورد یادگیری نیز مطالب مفهومی را که به زبان مادریش به او انتقال می دهند به خوبی درک نموده و یاد می گیرد ولی دیگر مطالب چون قصه گویی، حفظ نمودن شعر و مطالبی را که صرفا باید به زبان فارسی انجام پذیرد ، فرا نگرفته و یک نوع مقاومت و بیزاری در او ایجاد می گردد. به هر حال کودکان دو زبانه ای چون ایلقار در ایران بسیارند که از این سیستم آموزشی غلط و منسوخ ، صدمات جبران ناپذیری نصیب آنها می گردد. این در حالیست که در کشور ما نمونه موفقی در مورد آموزش و تحصیل کودکان دو زبانه وجود دارد و آن تحصیل اقلیت ارامنه در ایران می باشد. سیستم آموزشی کشور می تواند این تجربه موفق خویش را در مورد مناطق غیر فارس و دوزبانه به اجرا در آورده و سیستم غیر علمی و غیر قابل قبول کنونی را اصلاح نماید چرا که استفاده از بهترین شرایط آموزشی و تحصیل ، حق تک تک کودکان این سرزمین می باشد. به امید اجرایی شدن این خواسته به حق و قانونی.

منابع؛

زبان مادری در گفتمان علوم اجتماعی – سید جوادمیری
پیدایش ناسیونالیسمی ایرانی – رضا ضیاء ابراهیمی
تأملی در باره ایران – سید جواد میری
در خدمت و خیانت روشنفکران – جلال آل احمد
کندوکاو در مسائل تربیتی ایران – صمد بهرنگی

توضیح: تصویر مربوط به صحنه‌ای از سوزاندن کتاب‌های ترکی در پاییز است. در ۲۴ آذر سال ۱۳۲۵ و به دنبال اشغال آزربایجان توسط نیروهای محمدرضا پهلوی کتاب‌های ترکی چاپ شده توسط حکومت ملی آزربایجان سوزانده شد و زبان فارسی در تمامی ادارات، مدارس و مراکز آموزشی با اجبار تحمیل شد.