ترجمه: ابراهیم نفیسی

ابولفضل ائلچی‌بی رهبر فقید آزربایجان که نامش در تاریخ مبارزات ملی و آزادی‌بخش آزربایجان همواره در کنار رهبر افسانه‌ای محمدامین رسول‌زاده می‌آید؛ برای حرکت ملی آزربایجان جنوبی نیز رهبری معنوی و ارزشمند است؛ زیرا برای نخستین بار ایده آزربایجان واحد را با جسارت مثال‌زدنی، آن‌هم در بحبوحه جنگ قره‌باغ و سال‌های نخستین استقلال آزربایجان شمالی از استعمار کمونیسم روسی مطرح می‌کرد و فعالین ملی آزربایجان جنوبی را مورد حمایت قرار می‌داد. صداقت و اراده تحسین‌برانگیزش به همراه روح دموکراسی‌خواهانه و آزادمنش وی از ابولفضل قدیرقلی اوغلو علی‌اف، رهبر و پیشوایی ساخته بود به نام «ائلچی بی» که توانست تمام تشکیلات‌های آزربایجان که علیه استعمار کمونیسم روسی فعالیت می‌کردند را در «جبهه خلق آزربایجان» متحد سازد. ابوالفضل ائلچی‌بی اگرچه در کرسی قدرت باقی نماند اما کرسی قلب‌های هموطنان آزربایجانی‌اش در دو سوی آراز را تا ابدیت فتح کرد.

پروفسور عدالت طاهرزاده یکی از هم‌رزمان ائلچی‌بی در راه مبارزه برای استقلال آزربایجان و از یاران نزدیک وی در گفت‌وگو با خبرگزاری بی‌بی‌سی بخش آزربایجانی یکی از خصوصیات مهم وی را روح دموکرات وی در برخورد با نظرات مخالف و انتقادات مخالفانش می‌داند. متن فارسی زیر ترجمه گفت‌وگوی پروفسور عدالت طاهرزاده با الهامه قاسملی روزنامه‌نگار خبرگزاری بی‌بی‌سی بخش آزربایجانی در رابطه با ابولفضل ائلچی بی می‌باشد.

پروفسور عدالت طاهرزاده سال‌های طولانی است که در رابطه با شخصیت سیاسی ائلچی‌بی تحقیقات علمی انجام داده، به‌طوری‌که تا کنون ۷ کتاب از جمله «ائلچی‌بی»، «پرزیدنت ائلچی‌بی»، «ائلچی‌بی ایله ۱۳ ساعات اوز-اوزه» و «بوتؤولوک و قورتولوش یولو» را به چاپ رسانده است.

– ائلچی‌بی را از چه زمانی می‌شناختید؟

پاسخ: از سال ۱۹۷۳٫

– کدام ویژگی‌های ائلچی‌بی شما را جذب وی نمود؟

پاسخ: ما هر دو از سال ۱۹۸۷ در انستیتوی دست‌نوشته‌های آکادمی علوم آزربایجان کارمان را شروع کردیم. از سال ۱۹۸۸ زمانی که جنبش خلق آزربایجان به اوج مبارزات خود می‌رسید ارتباط بین ما نیز بیش‌تر شد. من وی را انسانی بی‌نهایت وطن‌پرست، مردم‌دوست، انسان‌دوست و حق‌دوست می‌دیدم و همین ویژگی‌های شخصیتش من را به وی نزدیک می‌کرد و در نهایت ارتباط ما به رفاقت تبدیل شد. در سال ۱۹۸۹ روزنامه «آزادلیق» را که نامش را هم او تعیین کرده بود تاسیس کرد و من با توصیه او به عنوان معاون سردبیر نجف نجف‌اوف در آن روزنامه فعالیت کردم. در دوران ریاست‌جمهوری‌اش مسئولیت معاونت وزارت تحصیل (آموزش و پرورش) را به من داد. وقتی هم در سال ۱۹۹۷ از روستای کلکی نخجوان برگشت به عنوان دبیر مطبوعاتی‌اش فعالیت کردم. در تمام این سال‌ها همین ویژگی‌های شخصیتی را که پیش‌تر ذکر کردم در او دیدم و مجدوب وی شدم.

– اگرچه انتقادات بسیاری از ائلچی‌بی می‌شود بااین‌حال میلیون‌ها نفر هنوز به او علاقه‌مند هستند. از نظر شما دلیل این همه علاقه و احترام به وی در بین مردم چه می‌تواند باشد؟

پاسخ: مردم ائلچی‌بی را بدون چشم‌داشت دوست دارند، همان‌طور که ائلچی‌بی مردمش را بی‌چشم‌داشت دوست داشت. همه زندگی‌اش را فدای مردمش کرد. ائلچی‌بی مردمش را دوست داشت و برای جلوگیری از ریخته‌شدن خون هموطنانش از قدرت کناره‌گیری کرد.

– آخرین بار کی با ائلچی‌بی دیدار داشتید؟

پاسخ: ۲۲ ماه ژوئن سال ۱۹۹۹ در دفتر مطبوعاتی «یئنی نسیل».

– پیشرفت سریع بیماری وی گمانه‌ها مبنی بر سوقصد علیه وی را افزایش داد. این احتمالات چقدر از نظرتان به حقیقت نزدیک است؟

پاسخ: اینکه سوءقصد انجام شده و یا نه این را باید کارشناسان مرتبط تشخیص دهند. به همین دلیل هر سخنی در این رابطه در حد یک ادعا باقی‌خواهدماند. با این وجود زنده بودن ائلچی‌بی برنامه‌های بسیاری از دولت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی را به مخاطره می‌انداخت. از نظر من اگر سوءقصدی انجام شده باشد، از طرف نیروهای کشورهایی انجام شده است که در پروسه ساقط کردن وی از ریاست جمهوری آزربایجان نقش داشتند.

– در رابطه با دلایل رها کردن داوطلبانه حاکمیت از سوی وی چه فکری دارید؟

پاسخ: او حکومت را با خواست خود ترک نکرد و تا زمانی که مدت ریاست جمهوری تمام نشده بود وی خود را رئیس جمهور آزربایجان می‌دانست. وی به صورت موقتی به زادگاهش در نخجوان رفته بود و قصد داشت بعد از مدت کوتاهی دوباره بازگردد. هدفش از رفتن به زادگاهش جلوگیری از هرج و مرج و کشته شدن هموطنانش بود. وی نمی‌خواست آنچه در گرجستان و تاجیکستان در حال رخ دادن بود در آزربایجان نیز به وقوع بپبوندد.

– او را یک دموکرات می‌خوانند، بااین‌حال در دوره ریاست جمهوری‌اش تجمعات مخالفانش ممنوع بود، علاه بر آن ادعایی مبنی بر خشونت علیه روزنامه‌نگاران در دوره حاکمیت وی وجود دارد…

پاسخ: به زیر سوال بردن دموکرات بودن وی را نمی‌توانم قبول کنم. چرا؟ چون‌که «قانون مطبوعات» در دوره ریاست وی تصویب شده بود. خشونت علیه روزنامه‌نگاران را اسکندر حمیداوف وزیر امور داخلی کشور اعمال کرده بود. (آن اقدامات را هدف‌دار و در راستای سیاه‌نمایی حکومت ابولفضل ائلچی‌بی ارزیابی می‌کنم.) بارها رئیس جمهور ابولفضل ائلچی‌بی به دلیل اقدامات وی از مردم عذرخواهی کرده بود. ائلچی‌بی از صندوق ریاست جمهوری برای حمایت از مطبوعات و روزنامه‌نگاران مبلغی را تخصیص داده بود. مطبوعات در دوره ریاست جمهوری وی آزاد بود حتی روزنامه «آزربایجان» ارگان رسمی مجلس ملی از وی انتقاد می‌کرد. وی به روزنامه‌نگاران می‌گفت که کاریکاتور وی را بکشند و منتشر کنند. در دوره حکومتش کاریکاتورهای بسیار از وی در روزنامه‌های کشور منتشر می‌شد و از این بابت نیز هیچ روزنامه‌نگاری مورد بازخواست قرار نگرفته بود. این ادعا که در دوره حاکمیت وی تجمع اعتراضی مخالفان حکومت ممنوع بود را به هیچ وجه نمی‌پذیرم و آن را غیرعادلانه می‌دانم. مخالفان ابولفضل ائلچی بی هم از رادیو و هم از تلویزیون به صورت زنده می‌توانستند علیه رئیس جمهور انتقاد کنند.

– در آوریل سال ۱۹۹۳، او از حیدر علی‌اوف دعوت کرد تا به باکو بیاید. چرا فقط حیدر علی‌اوف؟

پاسخ: زیرا تنها علی‌اوف بود که می‌توانست در مقابل نیروهایی که قصد داشتند با ایجاد هرج و مرج حاکمیت را سرنگون کنند بایستد. مطلب‌اوف و صورت حسین‌اوف مستقیما اشخاص وابسته به روسیه بودند. ائلچی‌بی شرایط را برای انتخاب حیدر علی‌اوف توسط مجلس ملی و حرکت وی به صورت مستقل را برای وی فراهم کرد. از نظر من ائلچی بی از جهت تاریخی بهترین انتخاب را انجام داد.

– اشتباهات و موفقیت‌های وی به عنوان رئیس جمهور از نظر شما چه هستند؟

پاسخ: وی جواب این سوال را در گفتگوهایش با من و من نیز در کتاب «پرزیدنت ائلچی‌بی» مفصلا داده‌ام. اما به اختصار در اینجا می‌توانم موفقیت‌هایش را این چنین بازگو کنم؛

۱- زیربنای استوار دولتمداری و مستقل آزربایجان را بنا نهاد و برای اولین بار کمیته ها و وزارت‌خانه‌های مستقل را تشکیل داد.

۲- ارتش مستقل که استقلال هر کشوری وابسته به آن است را تشکیل داد و نیروهای نظامی روسیه را از کشور اخراج کرد.

۳- پول ملی را به ثبت رساند.

۴- برنامه‌های جدید و کتاب‌های درسی را برای مدارس متوسطه آذربایجان بر اساس ایده های ملی ایجاد کرد، در نتیجه پایه محکمی برای آموزش ملی ایجاد شد.

۵- کشور را از لحاظ اقتصادی توسعه داد. در آن زمان صندوق جواهرات بیش از ۱ تن طلا و جواهرات داشت.

تنها اشتباهش این بود که اهمیت تبلیغات را درست ارزیابی نکرد و معتقد بود که غرب در آزربایجان خواستار دموکراسی است.