“انسانلارا حریت، میللت لره استقلال”

میللتچیلیک بو عصرین اؤنملى قونولاریندان دیر. بو اؤنملی قونونون کئچمیشینه باخدیغیمیزدا، میللتچیلیگین آوروپادان باش قالدیریب سونرالاردا دونیایا یاییلماسی آیدینلاشیر. میللت یاراتما پروسئس لرینه باخدیغیمیزدا ایکى چئشیدلى مدل گؤزه چارپیر:

 ۱- اؤلکه اساسیندا یارانان میللت (فرانسه مدلى)

 ۲- میللى کیملیک اساسیندا یارانان میللت (آلمان مدلی) (آزربایجاندا میللتلشمه سورجى بو مدل ایله اویغون گؤرونور)

بونلارین هر ایکیسینده ایسه تشکیلاتی شکیلده میللتچیلیگین اؤنملى ائتکیسى وار و مدرن بیر دولت ین قورولماسى مدرن میللتین یارانماسى ایله بیرگه اولوب. ۱۹-جو یوز ایلده نئچه میللت دن اولوشان امپراتورلوقلاری او جمله دن روسیه نی گؤروروک. بو چاغلاردا روسیه نین مسلمانلاری چوخ اؤنملى کولتورل و توپلومسال دییشیم لری کئچیرتدیلر. روسیه تورکلری، رئفورمچو ترپنیشلرینی آسیمیلاسیون سیاستلری قارشیندا دیره نیش اوچون هابئله اؤزلرینى باتى دونیاسیله اویوشدورماق اوچون ساهمانلاشدیردیلار.

بو کولتورل رنسانس او چاغلارین بیرینجی رئفورمچولارینین اثرلریله (القورساوی، شهاب الدین مرجانی و قیوم ناصری) باشلاندی. بونلار اسلامین آیاقدا قالماسینی، اونون مدرن دونیا شرایطی ایله اویوشماسیندا گؤردولر. بو کولتورل دییشیم اسماعیل قاسپیرالی نین یورولماز مجادله لری ایله یوخاری سویه یه چاتدی. قاسپیرالی اؤیره تیم سیستم-ینین دییشمه سى، بیر واحید تورکجه دیلینین قورماسى، قادینلارین دورومونون یاخشی لاشماسی و کولتورل-توپلومسال قورولوشلارین قورولماسی اوچون چالیشیردی. تورک کولتورل میللتچیلیگینین اونورغاسینی اولوشدوران، باکی ایله قازانین تجاری-صنعتی بورژوازی سی وریندن دستکله نن یئنى لیکچیلیک ترپنیشی ایدی.

علی بی حسین زاده کیمی ضیالی لاریمیز بو یولدا چوخلو امکلری اولوب، سارسیلماییب، یورولمادان مجادله نی ایره لی سوروبلر. بو اوزدن یئنى لیکچیلیک دوشونجه سی کولتورل ساحه ده چالیشماقدان یاواش-یاواش اؤز توپلومونو میللت لشمه یه ساری یؤنلدیردى. روسیه ده مبارزه ایلک اؤنجه اسلامى کیملیگی قورویوب ساوونما اوزرینده ایره لی له ییردی. آنجاق روسیه ایله ژاپن ساواشیندا روسیه یئنیلدى و بو ایللردن سونرا رئفورمچو حرکت لر روسیه ده داها دا آرتیب سیاسی فازا کئچدی.

آزربایجانلی لار بو آرادا اسلامی ائتلافلارلا بیرلیکلره گیره رک اؤز میللى سیاسى تشکیلات لارینى قوردولار. میلتچیلیک ترپنیشی ایلک روسیه نین مسلمان حرکاتی اوزرینده یاراندی. “مساوات” تشکیلاتی آزربایجاندا میللتچی لییین سؤزچوسو اولدو. مساواتچی لار ایشچی لری ساوونان یاسالاردان ها بئله یئر اصلاحاتى ایله کولتورل اؤز ارکلیک(مختاریت)دن مدافعه ائدیردیلر. بو آرادا ارمنی میللتچی لییی ایله قارشی-قارشییا دورماق آزربایجان میللتچیلیک حرکاتینی داها دا گوجلندیردی. ۱۹۱۷_۱۹۲۰-جی ایللرده “مساوات” میللتچیلیگی آزربایجانا حاکم اولان سیاسی ایدئولوژی اولدو.

میللتچی لییین اطرافلی، قاپساملی و چاغداشلیغی محمد امین رسولزاده نین یازیلاری ایله دانیشیقلاریندا تام آیدین گؤرونور. آزربایجان دمکراتیک جمهوریتی میللتچیلیک حرکاتی نین روحونون سیمگه سی دیر. ۱۹۱۸-جی ایلده استقلال سئوداسى گئرچکلشدی. آنجاق روسلارین آزربایجانا گیرمه سی ایله سونا چاتدی. بونلارین هامیسینا باخمایاراق، استعمار آلتیندا یاشایان بیر میللت اوچون بو میللت-دولتین یارانماسی چوخ بؤیوک بیر تجربه دیر. گؤرروندوگو کیمی، بو تجربه ایسه گلجک نسلین مبارزه سینین الهام قایناغی دیر.

“تورقوت آوشار”