۷۳ ایل بوندا اول ۱۳۲۴-جی گونش ایلی شهریور آیی نین ۱۲-ده آزربایجان دموکرات فرقه سی ۱۲ ماده لیک بیر بیلدیری نین یاییماسی ایله اؤز وارلیغین اورتایا قویدو. ۳ آی او گوندن سونرا دموکرات فرقه سی مشروطه نین آنا یاساسیندا گلن ایالتی و ولایتی قانونونا دایاناراق گونئی آزربایجان ایالتی نین خودمختارلیغین اعلام ائتدی. دموکرات فرقه سی آذر آیین ۶-۱۰ دک آزربایجان ایالتی نین ملی مجلس سئچگیلرین کئچیردیر.

قاجار محروسه ممالکینده ایلک دفعه اولاراق بو سئچکی لرده قادینلار سئچیب سئچیلمک حاققینا صاحیب اولورلار. بو سئچگینین سونوجوندا آذر آیی نین ۲۱-ده تبریزین سینما دیدبان سالونوندا آزربایجان ایالتی نین ملی مجلسی ۷۵ ملت وکیلی ایله قورولور. حاج علی شبستری مجلس صدری سئچیلر و بو مجلس همن گون ملی دولتی سیدجعفر پیشه وری نین باش باخانلیغی ایله سئچیر. بئلجه گونئی آزربایجاندا ایلک دفعه بیر ملی حکومت پارلمانی سیستمده قورولور.

۱۲۹۹-جی گونش ایلینده انگلیتره نین الی ایله گرچکلشن کودتانین آردیندان رضاخان پهلوی نین حکومته چاتماسی ایله بیرگه گونئی آزربایجان ایالتی نین اقتصادی، سیاسی و کولتورل دورومو گونو گوندن اوزو فلاکته دوغرو گئتدی. ائله کی ۱۳۲۴-جی ایلین اردیبهشت آییندا آزربایجان ایالتی نین والیسی داور تهراندا کئچیریلن بیر خبری کنفرانسدا ائله دئدی : «آزربایجاندا اولان اقتصادی بحران و ایشسیزلیکله باغلی حکومت کارخانالارا قطعی بیر فیکیر وئرمدی.

عملی طرحلر حاضیرلانیب تهرانا گؤندریلسه ده تاسف ایله هئچ بیر جاواب وئریلمدی». تهران حکومتی بیر دولت-بیر ملت دوشونجه سی اساسیندا بوتون فارس اولمایان ایالتلری اؤز اسیمیلاسیون پلانلارینی گرچکلشدیرمک اوچون سیاسی، اقتصادی و کولتورل ساحه لرده دالی دا ساخلاماق ایسته‌ییردی.

آنجاق آزربایجان ملتی و سیاسی دوشونورلری بونو تحمل ائتمه‌ییب خودمختارلیق اعلان ائتدیلر. ۱۲ شهریورده دموکرات فرقه سی نین ۱۲ ماده لی مراجعت نامه سی نین خلاصه سی ائله دیر:

۱- ایرانین ایستیقلال و تمامیتینی ساخلاماقلا برابر آزربایجان خالقینا داخلی آزادلیق و مدنی مختاریت وئریلمه لیدیر.
۲- بو منظورو حیاتا کئچیرتمک اوچون چوخ تئزلیکله ایالت و ولایت انجمنلرینی سئچیب ایشه باشلامالیدیر.
۳- آزربایجانین ایلک اوخوللاریندا اوچ کلاسا قدر درسلر فقط آزربایجان تورکجه سینده آپاریلمالیدیر و اوچونجو کلاسدان یوخاری دؤولت دیلی اولماق اوزره فارس دیلی ده آزربایجان تورکجه سی ایله یاناشی تدریس ائدیلمه لیدیر.
۴- آزربایجان دموکرات فرقه سی صنایع و فابریکالارین گئنیشلنمه سی اوچون جدی چالیشاجاقدیر
۵- تجارتین گنیشلنمه سی و خارجی تجارتین یوللاری نین آچماسینا چابا گؤسترمک
۶- آزربایجان شهرلری نین آبادلاشماسی. اؤزللیک له چوخ تئزلیکله تبریز شهری نین سویون تامین ائتمک
۷- دموکرات فرقه سی سعی ائده جکدیر کی کندلیلرین احتیاجلارینی تامین ائتمک اوچون اساسی اددیملار آتسین. مخصوصا کندلی لر ایله اربابلارین اراسیندا معین بیر حدود تعیین ائدیب غیر قانونی وئرگیلرین قاباغین آلسین.
۸- ایشسیزلیک له موبارزه ائتمک. مرکزی دولت و محلی مامورلار طرفیندن بو خصوصدا هئچ بیر ایش گؤرولمه میشدیر. اگر ایش بو روال ایله دوام ائدرسه آزربایجان خالقی نین اکثریتی فنا بیر حالا دوشمگه محکومدور.
۹- دقیق بیلگیلره دایاناراق بو اؤلکه ده دؤرت میلیوندان یوخاری آزربایجانلی یاشاماقدادیر. حال بوکی مجلس شورای ملی ده آزربایجانا یالنیز ۲۰ وکیل یئری وئریلمیشدی. آزربایجان دموکرات فرقه سی سعی ائدجک آزربایجان نوفوسونا نسبت وکیل انتخاب ائتمه حقی اولسون. بو تغریبا مجلس نماینده لری نین اوچده بیری حساب اولور.
۱۰- آزربایجان دموکرات فرقه سی دولت ایداره لرینه سوخولموش اولان فاسید، مختلس و روشوه آلان شخصلر ایله جدی مبارزه ائدجکدیر.
۱۱- دموکرات فرقه سی سعی ائده جک آزربایجاندا آلینان وئرگیلرین یاریسیندان یوخاریسی آزربایجانین اؤز احتیاجلارینا صرف ائدیلسین و غیر مستقیم وئرگیلر جدی صورتده آزالسین
۱۲- آزربایجان دموکرات فرقه سی بوتون دموکراتیک دولتلر اؤزللیکله متفقلرله دوستلوق ساخلاماق طرفداری دیر و بو دوستلوغو دوام ائتدیرمک اوچون چالیشاجاق دیر.
بودور دموکرات فرقه سینی یارادانلارین اصل مقصدلری.
بیز امیدواریق کی هر بیر وطن سئور آزربایجانلی ایستر آزربایجانین داخلینده و یا آزربایجاندان خارج بو مقدس مقصده چاتماق اوچون بیزیمله ال بیر اولاجاقدیر.

بو مراجعتنامه شهریورین ۱۲-ده تورکجه و فارسجا دیلینده ۴۸ نفرین امضاسی ایله یاییلیر. دموکراتلارین گونئی آزربایجاندا قوردوقلاری ملی دولت اؤز بیر ایللیک حایاتیندا اوست اوسته بو مراجعتنامه ده یازیلانلارا وفالی قالدی. آمریکانلی قاضی، داگلاس دموکرات فرقه سی نی ائله آنلادیر «پهلوی لرین ۲۰ ایلده گؤرمدیکلرینی بو حکومت اؤز بیر ایللک عمرونده حیاتا کئچیرتدی.»

آرتیرمالی‌دیر کی بیر ایل سونرا محمدرضا پهلوی آمریکانلی لارین دستگی ایله خودمختار گونئی آزربایجانا حمله ائدیب بو دموکراتیک حکومتی آرادان گؤتوردو. بو حمله ده ۲۵ مین نفر حدودوندا انسان شهید اولور و ۷۰ مینه یاخین سورگون دوشور.