دکتر توحید ملک زاده

«آزربایجان به مرکزیت تبریز یکی از بزرگترین ایالات ایران می باشد. سرزمین ایران از نقطه نظر اداری به ایالت و ولایتهایی تقسیم شده است. هر دو اینها زیر نظر وزارت داخله اداره می شود و فرقشان از نظر وسعت می باشد به طوریکه شهرهای بزرگ توسط والی (فرمانروا) اداره می شود. آزربایجان که یک ایالت بود چهار، پنج سال قبل توسط فرمانروا اداره می شد. از آنجایی که برای حکومت آزربایجان ولیعهد قاجار فرستاده می شده لغت “فرمانفرما” از اهمیت زیادی برخوردار بود.

فرمانفرماها از آنجایی که کل امور دولتی، نظامی، قضایی و سایر را در دست داشتند دارای صلاحیت و قدرت زیادی بودند. از پنج سال قبل امور نظامی به فرمانده کل قوای شمالغرب تفویض شده است. حالیه در تبریز فرمانفرما حکومت نمی کند بلکه والی در منصب حکومت است. ایالت آزربایجان همچون سایر قسمتهای ایران به ولایت های کوچک (حاکم نشین) و ولایتها به بلوک ها ، بلوک ها به محال تقسیم می شود. در مرکز ولایت حاکم وجود دارد. در بلوکات نائب الحکومه و در محالات ضابط یا مباشر وجود دارد و در هر روستا یک کدخدا وجود دارد.

تقسیمات آزربایجان بدین شکل است:
آ)حاکم نشین تبریز (تبریزحاکمیلیگی) به مرکزیت تبریز. جمعیت حدود دویست هزار نفر بلوکات و محالاتش چنین است:
۱-رودقات (به مرکزیت صوفیان) ۲-طسوج ۳-شبستر ۴-کوزه کنان ۶-شرفخانه ۷-باسمیج ۸-سعدآّباد۹ -مهرانه رود (سهند آباد) ۰-اوجار (حاجی آغا) ۱۱-تیکمه داش ۱۲ -خانم رود (شهرک)

ب)حاکم نشین اردبیل- به مرکزیت اردبیل، جمعیت چهل هزار نفر
۱-ارشله ۲-اوجارود۳ -موغان (بیله سووار)۴-نمین ۵-نیر ۶-آستارا ۷-مشکین (اونارUnar)

ج)حاکم نشین قره داغ به مرکزیت اهر (۳۵۰۰۰۰ نفر)
۱-کلیبر ۲-چلبیان ۳-ورکهان ۴-دیزمار

د)حاکم نشین مرند-به مرکزیت مرند (۱۵۰۰۰)
۱-گلین قایا ۲-زونوز ۳-علمدار ۴-گه ر گه ر ۵-جولفا

ه)حاکم نشین خوی- به مرکزیت خوی (۳۰۰۰۰)
۱- چورس ۲- گیریس ۳-چالدیران ۴-قوطور

د)حاکم نشین ماکو به مرکزیت ماکو (۱۰۰۰۰)
۱-آواجیق (کیلیسه کندی) ۲-شوت ۳-چای پارا (قره زیادین) ۴-آرابلر(عربلر)

ز)حاکم نشین سلماس، به مرکزیت دیلمان (۸۰۰۰)
۱-کهنه شهر ۲-خسروآباد۳ -صدقیان۴ -چهری

ح)حاکم نشین اورمی به مرکزیت اورمیه (۲۵۰۰۰)
۱-مرگه وه ر ۲-دشت ۳-برده سور ۴-صومای ۵-بارادوست ۶-اوشنو ۷- انزل ۸- ترگه وه ر

ط)حاکم نشین موکری به مرکزیت ساووجبلاغ (۸۰۰۰)
۱- لاهیجان ۲-سردشت ۳-میاندوآب ۴-رحمت آباد

ی)حاکم نشین مراغه به مرکزیت مراغه (۳۰۰۰۰)
۱-دهخوارقان ۲-مه مه کان ۳-گوگان ۴-بیناب ۵-عجب شیر

ک)حاکم نشین صائین قالا و افشار به مرکزیت صایین قالا
۱-تیکان تپه ۲-یالقوزآغاج ۳-هشترود (سراسکند)

ل)حاکم نشین میانج به مرکزیت میانه یا میانج
۱-تورکمن چایی ۲-جمال آباد

م)حاکم نشین سراب به مرکزیت سراب (۱۲۰۰)
۱-شربیان ۲-آلان براغوش ۳-خالخال (هروHerov )