وطن سئور سییاستچی و دیلچی عالیم فرهاد آقازاده’نین حیات و یارادیجیلیغی حاقیندا
گنجلیگینده شعرلرینی و بیر چوخ سییاست حاقیندا مقاله‌لرینی شرق’لی ایمضاسی ایله یازان فرهاد آقازاده’نی ۱۹۳۷-جی ایلینده، اوزون سورَ‌ن آغریلی-آجیلی ایشگه‌نجه‌لریندن اؤلوم خلاص ائتمیشدیر. او، ۱۹۳۱-جی ایل یانوارین ۴-ده باکی’دا، ائوینده، معده یولونون دارالماسیندان اؤلسه ده ۱۹۳۷-جی ایلده حبس اولونانلارین ایستینتاقیندا آدی تئز-تئز حاللاندیریلیردی.
فرهاد رحیم اوغلو آقازاده ۱۸۸۰-جی ایل آوقوستون ۱۲-ده شوشا شهرین‌ده آنادان اولموشدور. محله‌ده‌کی موللاخانا آدلاندیریلان ایبتیدایی مکتبی بیتیردیکدن سونرا شوشا شهر مکتبینده اوخوموشدور. ۱۸۹۸-جی ایلده ایسه قوری شهرینده‌کی زاقافقازییا معلملر سئمینارییاسینا داخیل اولموشدور. قافقازین بیر چوخ تانینمیش ضیالیلارینین تحصیل آلدیغی، چوخ واخت قوری سئمینارییاسی دئییلن مکتبی ۱۹۰۰-جو ایلده بیتیردیکدن سونرا بئش ایل خاچمازین، گوروسون کند مکتبلرینده درس دئمیشدیر.
۱۹۰۵-جی ایلده سرعتله اینکیشاف ائد‌رک بیر صنایع شهرینه و مدنی مرکزه چئوریلن باکی’یا گلن فرهاد آقازاده بورادا روس-تاتار مکتبلرینده درس دئمکله یاناشی، قزئت و ژورناللارا مقاله‌لر یازیر، اجتماعی ایشلرده فعاللیق گؤستریر.
فرهاد آقازاده آز بیر زاماندا باکی’دا ضیالیلار آراسیندا اؤزونه بؤیوک نفوذ قازانا بیلیر. بئله کی، ۱۹۰۶-جی ایل مای آیینین ۲۱-ده حسن بی زردابی، نریمان نریمانوف ایله بیرلیکده «نجات» جمعیتینده بیر نئچه معلمین ده ایشتیراکی ایله بیر توپلانتی تشکیل ائدیر. توپلانتیدا روس-تاتار مکتبلرینده‌کی وضعیت، اونلارین پروقرامی و … موضوعسوندا گئنیش موذاکیره کئچیریلیر. راضیلاشیرلار کی، قافقاز’ین هر یئریندن یاشایان موسلمان معلملره مکتوب یازاراق ۱۹۰۶-جی ایل آوقوستون ۱۵-ده باکی’دا بیر توپلانتی کئچیره‌جکلرینی بیلدیرسینلر. توپلانتییا قاتیلان نماینده‌لرین قبول ائتدیکلری قرارا معلملرین هامیسی عمل ائتسین.
بوندان سونرا نریمان نریمانوفون صدرلیگی و حسن بی زردابی، فرهاد آقازاده، علی اسکندر جعفرزاده، یوسیف افندی زاده نین عضولویو ایله توپلانتینین تشکیلات کومیته‌سی یارادیلیر. ۱۹۰۶-جی ایلده بیرینجیسی، ۱۹۰۷-جی ایلده ایکینجیسی کئچیریلن، اوزون ایللر موذاکیره موضوعسونا چئوریلن باکی معلملر قورولتایی تشکیل ائدیلیر. بیرینجی قورولتایین توصیه‌لرینه اویغون اولاراق فرهاد آقازاده، عبدالله افندی‌زاده و سولئیمان سانی آخوندوف بیرلیکده عرب الیفباسینین جدی اصلاحی اوزرینده قورولموش «الیفبا» کیتابینین لاییحه‌سینی حاضیرلاییرلار. بو الیفبانی تدریسی ائتمک، یعنی ایلک تجروبه آپارماق فرهاد آقازاده’یه تاپشیریلیر.
بو موذاکیره‌لرین بیر نتیجه وئرمَدیگینی و تجروبه اوغورلو اولسا دا حیاتا کئچمدیگینی گؤرَ‌ن فرهاد آقازاده سولئیمان بی عبدالرحمانزاده، سولئیمان سانی آخوندزاده، عبدالله طالیب‌زاده، عبدالله بی افندی‌زاده و محمود بی ماحمودبی اوفلا بیرلیکده حاضیرلادیغی الیفبا تلیمیندن سونرا اوخوناجاق بیرینجی کیتاب- «ایکینجی ایل» کیتابینی ۱۹۰۷-۱۹۰۸-جی ایللرده چاپ ائتدیریر.
فرهاد آقازاده ۱۹۰۶-جی ایلده‌ن تورک دیللری اوچون لاتین قرافیکاسی اساسیندا الیفبا حاضرلاسا دا اونو همین ایللرده موذاکیره‌یه چیخارمیر.
مطبوعاتدا آردیجیل اولاراق آنا دیلینده مکتبلرین آچیلماسی، ایجباری تحصیل، معلملر سئمینارییالارینین سایی نین آرتیریلماسی مسئله‌لرینه دقتی چکمَیه چالیشیر. آنا دیلینین یابانجی سؤزلردن تمیزلنمه‌سی، ایستر ادبی-بدیعی، ایسترسه ده علمی یازیلارین، کیتابلارین دیلینین ساده‌لیگی اوغروندا موباریزه آپاریر. ۱۹۱۲-جی ایلده “ادبیات مجموعه‌سی” آدلی کیتابینی نشر ائتدیر‌ن فرهاد آقازاده’نین آذربایجان خالق جومهوریتی دؤورونده نشر ائدیلن «آذربایجان» قزئتینده‌کی مقاله‌لری میللی دؤولتین مؤحکه‌ملنمه‌سینه، میللی مدنیتین اینکیشافینا خیدمت ائتمیشدیر.
آذربایجان خالق جومهوریتی پارلامئنتینین ۱۹۱۹-جو ایل مارتین ۲۱-ده کئچیریلن توپلانتیسین‌دا الیفبا اصلاحاتی ایله باغلی خصوصی کومیسییانین یارادیلماسی خالق معاریفی ناظرینه حواله ائدیلیر. یئنی یارادیلان کومیسییانین عضوو اولان فرهاد آقازاده فیکیرلرینی «آذربایجان» قزئتینین ۲۷۶، ۲۷۸، ۲۸۱، ۲۹۴، ۲۹۶و ۳۰۲-جی سایلاریندا چاپ ائتدیردیگی «الیفبا تاریخینده تورکلرین وضعیتی» و «دیلیمیزین تورکلشمَیینه چاره‌لر» آدلی سیلسیله مقاله‌لرینده بیلدیریر.
بولشئویکلرین آذربایجانی ایشغالی کومیسییانین ایشینی یاریمچیق قویور. لاکین ضیالیلار الیفبا اصلاحاتیندان اَل چکمیرلر. فرهاد آقازاده ۱۹۲۱-جی ایلده «کومونیست» قزئتینین ۲۲۸-۲۳۰، ۲۳۲-۲۳۵سایلاریندا چاپ ائتدیردیگی «الیفبانین دیل یانلیشلیقلارینا تأثیری» آدلی یازیسییلا الیفبانین دَییشدیریلمه‌سینین واجیبلیگینی چوخ جدی دلیللرله ثبوت ائدیر.
۱۹۲۲-جی ایل یانوارین ۱۳-ده حکومتین یاراتدیغی کومیسییایا فرهاد آقازاده صدر، خوداداد ملیک آصلانوف، عبدالله تقی‌زاده، محمد امین افندی‌زاده، حمید شاختاختلی، آزاد امیروف، احمد پئپینوف و حسین ایسرافیلبیوو عضو تعیین ائدیلیر. ائله همین ایل آذربایجان مرکزی ایجراییه کومیته‌سی یانین‌دا یئنی الیفبا کومیته‌سی تشکیل ائدیلیر. کومیته‌یه صمد آغام علیواغلو، فرهاد آقازاده، خوداداد ملیک آصلانوف، عبدالله تقی‌زاده و احمد پئپینوف داخیل اولور. نویابر آیینین ۲۰-ا کیمی فرهاد آقازاده کومیسییایا رهبرلیک ائدیر. ۱۹۲۳-جو ایلین مارتیندان ایسه کومیسییایا صمد آغام علی اوغلو صدرلیک ائتمه‌یه باشلاییر. فرهاد آقازاده نین تکلیفی ایله کومیسییا موسلمان دونیاسیندا ایستیفاده اولونان رقملرین اوزه رینه آوروپا رقملریندن ایستیفاده ائتمه یی قرارا آلیر.
۱۹۲۲-جی ایلده فرهاد آقازاده’نین «نه اوچون عرب حرفلری تورک دیلینه یارامیر؟» و «یئنی ایملا» کیتابلاری نشر ائدیلیر. لاتین الیفباسینا کئچیدین قیزغین چاغیندا او، خسته اولماسینا، موعالیجه اوچون تئز-تئز ایشد‌ن آیریلماسینا باخمایاراق الیفبا اصلاحاتی اوزرینده جدی ایشلَییر، آذربایجان’دا شیریفت تؤکن فابریکین یارادیلماسی اوچون خالق کومیسارلاری شوراسینا مراجعت ائدیلمه‌سینه نایل اولور.
۱۹۲۴-جو ایلین مارتین ۳۰-دا فرهاد آقازاده یئنی الیفبا کومیته‌سینین نشریات شعبه‌سینه مودیر تعیین ائدیلیر. کومیته ۲۴دئکابر ۱۹۲۴-جو ایلده «گله‌جک» آدلی مجموعه‌نین بوراخیلماسینی قرارا آلینیر و پلانینین حاضرلانماسی فرهاد آقازاده’یه تاپشیریلیر.
یئنی الیفبا کومیته‌سینین سندلرینی آراشدیرانلار بو فیکیرده‌دیلر کی، اوراداکی کومیسییالارین اکثریتینین عضوو فرهاد آقازاده اولدوغو کیمی، توپلانتیلارین دا اساس معروضه‌چی‌سی اولموشدور.
باکی’دا کئچیریلن ۱-جی تورکولوژی قورولتایین تشببوثچولریندن و تشکیلات‌چیلاریندان اولان فرهاد آقازاده یئنی الیفبا کومیته‌سینین عوموم ایتتیفاق تشکیلاتینا چئوریلمه‌سینه جان آتیر. صمد آغا آغام علی اوغلو’نون تاکیدی ایله اونون آرزولاری رئاللاشیر. س.س.ر.ی، م.ی.ک-نین ۱۹۲۷-جی ایل ۱۱مای سرا‌نجامی ایله عوموم ایتتیفاق مرکزی یئنی تورک الیفبا کومیته‌سی یارادیلیر و صمد آغا آغام علی اوغلو بو کومیته‌نین صدری تعیین ائدیلیر. ایلک واختلار کومیته‌نین اساس نماینده‌لیگی موسکو’دا یئرلشسه ده، سونرالار ۱۹۲۸-جی ایلین مای آیینین ۱- دن اعتباراً کومیته باکی’یا کؤچورولور. کومیته‌نین ایونون ۶-دا کئچیریلن پلئنوموندا موختلیف تورک-تاتار رئسپوبلیکالاری طرفیندن تقدیم ائدیلمیش الیفبا لاییحه‌لرینین بیرلشدیریلمه‌سینه نایل اولونور و بیرلشیدیریلمیش یئنی تورک الیفباسی قبول ائدیلیر. پلئنومون ایشینده چوخ فعال ایشتیراک ائد‌ن فرهاد آقازاده بیرلشدیریلمیش الیفبادا حرفلرین دوزولوشونون، اساساً، آذربایجان واریانتی اوزره آپاریلماسینین واجیبلیگینی ایناندیریجی دلیللرله ثبوت ائده بیلیر.
تشکیلاتین ۱۹۲۸-جی ایل یانوارین ۷-ده داشکند’ده باشلایان پلئنوموندا دا فعال ایشتیراک ائد‌ن فرهاد آقازاده اؤمرونون سونونادَک لاتین الیفباسینا کئچمک اوغروندا موباریزه آپاریر. خسته اولسا دا ۱۹۲۹-جو ایل ایولون ۱-۵-ده ماخاچ قالا’دا کئچیریلن توپلانتیدا چیخیش ائدیر. اونلارلا مقاله‌نین و بیر نئچه کیتابین مؤلفی اولان فرهاد آقازاده ۱۹۳۱-جی ایل یانوارین ۴-ده دونیاسینی دییشسه ده اونون خیدمتلری ۱۹۳۷-جی ایلده‌ن سونرا اونوتدورولماغا چالیشیلدی. لاکین بونا نایل اولا بیلمه‌دیلر. ایللر کئچَن‌دن سونرا فرهاد آقازاده حاقیندا یازیلار یازیلماغا، آدینین ابدیلشدیریلمه‌سینه باشلاندی.
عرب الیفباسینا کؤچوروب، یایینا حاضیرلایان: آرازنیوز آراشدیرما مرکزی امکداشلاری