گیزلی میللی تشکیلاتین فعال عضولریندن حبیب الله اوداباش’ین عؤمور یولو و یارادیجیلیغی…
حبیب الله عبدالرشید اوغلو اوداباش ۱۸۸۱-جی ایل فئورالین ۱۱-ده کیریم’ین یالتا شهرینده کی آلوشتا رایونو کوربئکول کندینده آنادان اولوب. اؤنجه کندلرینده‌کی مکتبده، سونرا ایسه بؤلگه‌نین باشقا مکتبلرینده اوخویان حبیب الله اوداباش’ین گنجلیک ایللری حاقیندا قایناقلاردا او قدر ده بیلگی یوخدور.
۱۹۱۰-جو ایلده حج زیارتی اوچون مکه’یه گئتمه‌سینه اساسلانیب گنجلیینده اونون دیندار بیریسی اولدوغونو یازیرلار.
حبیب الله اوداباش’ین حج’دن دؤندوکدن سونرا ایستانبول’دا قالاراق اجتماعی-سیاسی، ادبی فعالیتله مشغول اولوب. خاطره‌لرده اونون ایستانبول دارالفنون دا اوخودوغو دئییلسه ده، هانسی فاکولته‌ده اوخودوغو، نئچَنجی ایلده داخیل اولدوغو، عالی تحصیلینی نه واخت باشا ووردوغو حاقیندا جدی بیر قایناغا راست گلینمیر.
۱۹۰۸-جی ایل دئکابرین ۳۰-دا ایستانبول’داکی کیریم’لی گنجلرین قوردوغو «کیریم’لی طلبه جمعیتینه» عضو یازیلان حبیب الله اوداباش بورادا نومان جیهان چلبی، بکیر چوبانزاده، جعفر سئیدامئت، و … تانیش اولوب و دوستلاشیب. اونلارین تأثیری ایله ۱۹۰۹-جو ایلین سونلاریندا گیزلی قورولان «وطن جمعیتی»نه عضو یازیلیب.
کیریم’لی گنجلرین قوردوقلاری «وطن جمعیتی»، ورقلر، کیتابچالار چاپ ائد‌رک گیزلی یوللا کیریم’ا گؤندریب، کیریم’دا میللی-آزادلیق حرکاتینی باشلاماسی اوچون اللریندن گَلَنی اسیرگه‌میردیلر. جمعیتین عضولری نومان جیهان چلبی و بکیر چوبانزاده’نین شعرلرینی بیر کیتابچا شکلینده نشر ائتدیکلری کیمی، ۱۹۱۱-جی ایلده حبیب الله اوداباش’یندا «آلتین یاریک» پوئماسینی دا چاپ ائدیب کیریم’ا گؤندریبلر.
تئیمورجان، چاییر تاولی لقبلری ایله شعرلر یازان حبیب الله اوداباش بوندان داها دا ایلهاملاناراق بدیعی یارادیجیلیقلا داها هوسله مشغول اولوب. ۱۹۱۳-جو ایلده چاپ اولونان «گنج تاتار یازیچیلاری» توپلوسوندا ایسه اونون «زاواللی تاییم»، یعنی زاواللی یازیق کیریم شعری چاپ اولونوب. شعرده تصویر اولونور کی، جینس بیر نسیلدن اولان، ساغلام و گؤزل بیر کهر اؤکوزلر آراسیندا قالدیغین‌دا اؤکوزلشیب.
حبیب الله اوداباش بونونلا موستملکه آلتیندا قالان خالقلارین گئتدیکجه میللی و معنوی دَیَرلرینین ایتدیگینی اوخوجویا چاتدیرماغا، خالقینی اسارتدن قورتارما یوللاری آختارمایا سسله‌ییب.
«گنج تاتار یازیچیلاری» توپلوسوندا حبیب الله اوداباش’ین ایسماعیل بی قاسپیرالی’یا حصر ائدیلمیش «اولو بابام» شعری ده چاپ اولونوب.
حبیب الله اوداباش’ین عؤمرونون ان جوشغون، چیلغین ایللرینده، یعنی ۲۹-۳۶ یاشلاریندا ایستانبول’دا یاشاسا دا، اونون ادبی فعالیتیندن باشقا علمی، سیاسی فعالیتی حاقیندا گئنیش بیلگی یوخدور.
۱۹۱۷-جی ایلین اوللرینده وطنه دؤنَن حبیب الله اوداباش اجتماعی-سیاسی، ادبی-بدیعی یارادیجیلیقلا جدی مشغول اولوب. ۱۹۱۷-جی ایل مایین ۱-ده موسکو’دا آچیلان عوموم روسییا موسلمانلارین قورولتاییندا کیریم’دان گلمیش ۲۵ نماینده سیراسیندا جعفر سئیدامئت، آسان صبری عیوض اوف، عبدالله اوزانباشلی، ایسماعیل لئمانوو، اوسئیین بودانسکی، مصطفی مورزا کیپچاکسکی، عادیل مورزا کارامانوو، خلیل چاپچاخچی، سید جمیل خاتتاتوو و … یاناشی حبیب الله اوداباش دا اولوب.
وطنه دؤندوکدن سونرا اجتماعی-سیاسی ایشلرله یاناشی، آنا دیلینین تمیزلیگی، ادبی دیلین فورمالاشماسی مسئله‌لرینه ده دقتی آرتیریب. اونون «میللت» قزئتین‌ده ۱۹۱۸-جی ایل آوقوستون ۲۳-ده جاپ اولونان «هانسی دیل» مقاله‌سی بؤیوک موذاکیره‌یه سبب اولوب.
کیریم’ین آزادلیغی اوغروندا موباریزه‌نین اؤندرلریندن اولان حبیب الله اوداباش’ینی ۱۹۱۷-جی ایل نویابرین ۲۶-دا آچیلان ۱-جی میللی قورولتایا نماینده سئچیبلر. میللی فیرقه‌نین ایشینده فعال ایشتیراک ائد‌ن ژئنئرال ورانگئل «میللت» قزئتینی باغلادیب مطبعه‌سینی موصادیره ائد‌نده «یاشیل آدا» آدلی ادبی بدیعی ژورنالین نشرینه باشلاییب. پروقرامیندا «یاشیل آدا»نین ادبی-بدیعی ژورنال اولاجاغی یازیلسا دا، اصلینده بو میللی فیرقه‌نین اورقانی ایدی. اونا گؤره ده بولشئویکلر کیریم’ی ایشغال ائد‌نده ژورنالین نشرینی ده دایاندیریبلار.
بولشئویک ایشغالی کیریم’ین ساواشلاردان داغیلمیش تصروفاتینی داها دا آغیرلاشدیریب. سانکی فلاکت فلاکتین دالینجا گلیب. زلزه‌له ده بؤلگه‌ده اینسانلارین اؤلومو ایله یاناشی، یاشاییش ائولرینین، اینضیباطی بینالارین داغیلماسینا سبب اولوب. ۱۹۲۱-جی ایلین دهشتلی آجلیغی اون مینلرله اینسانین اؤلومونه و کیریم’دان کؤچمه‌سینه سبب اولوب.
اینسانلارین بؤیوک اکثریتی یالنیز ساغ قالا بیلمک اوغروندا موباریزه آپاردیقلاری بیر واخت حبیب الله اوداباش «بیلگی» ژورنالینی نشر ائتمه‌یه باشلاییب. ژورنالدا عمدی گئرایبای’ین «دوغما دیلیم» شعرینی چاپ ائتمه‌سی بؤیوک سس-کویه سبب اولوب.
۱۹۲۱-جی ایلدن یئنی یارادیلمیش کیریم موختار سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکاسینین معاریف کومیسارلیغیندا ایشله‌ین و توتای کؤی معلملر تئکنیکوموندا درس دئمکله یاناشی، جدی علمی و بدیعی یارادیجیلیقلا مشغول اولوب. ۱۹۲۳-جو ایلده اونون «چاتیر تاولی» ایمضاسییلا «اونوتمایاجاغیق» حکایه‌سی کیتاب کیمی چاپ اولونوب. ۱۹۲۱-جی ایل آجلیغینا حصر اولونموش حکایه ماراقلا اوخونوب.
پئداقوژی فعالیتینده‌کی اوغورلارینا و علمی آختاریشلارینا گؤره اونو کیریم پئداقوژی اینستیتوتونا معلم ایشله‌مه‌یه دعوت ائدیبلر. اینستیتوتدا ایشلدیگی زامان درس وسایطی چاتیشمادیغینی گؤروب اومار آدژی آسئن ایله بیرلیکده ۱۹۲۳-جو ایلده «تورک تاتار دیلی»، ۱۹۲۴-جو ایلده «اوخو کیتابی» درسلیکلرینی چاپ ائتدیریب.
آزربایجان’دان صمدآغا آغامالی اوغلونون باشچیلیغی ایله کیریم’ا گلن یئنی الیفبا کومیته‌سینین ایشچیلری ولی خولوفلو، خالید سید خوجایئو و مشهور «موللا نصرالدین» ژورنالینین رئداکتورو جلیل ممدقولوزاَدنی قارشیلایانلار و موذاکیره‌لری تشکیل ائد‌نلر سیراسیندا حبیب الله اوداباش دا اولوب. بو موذاکیره‌لرده لاتین قرافیکاسی اساسیندا تورک خالقلاری اوچون یئنی الیفبانین یارادیلماسی حاقیندا راضیلیغا گلینیب.
۱۹۲۵-۱۹۲۶-جی ایللرده آردیجیل «اوکوو ایشلری» ژورنالینا علمی پئداقوژی مقاله‌لر یازان حبیب الله اوداباش’لی هم ده قوشا مؤلفله «کیریم تاتار دیلینی اؤیردک»، «کیریم تاتار اوشاق نغمه‌لری» کیتابلارینی چاپ ائتدیریب.
کیریم پئداقوژی اینستیتوتونون کیریم تاتار دیلی و ادبیاتی فاکولته‌سین‌ده دوچئنت سئچیلن حبیب الله اوداباش’لینی ۱۹۲۶-جی ایلده باکی’دا کئچیریلن ۱-جی تورکولوژی قورولتایدا دا ایشتیراک ائدیب. اونون قورولتایدا ائتدیگی «تورک دیللرینین تئرمینلری» معروضه‌سی بؤیوک موذاکیره‌یه سبب اولوب.
۱۹۲۴، ۱۹۲۷، ۱۹۲۹، ۱۹۳۴-جو ایلده آغ مسجید’ده کئچیریلن عوموم کیریم دیل و الیفبا کونفرانسلارینین تشکیلاتچیلاریندان اولان حبیب الله اوداباش سووئتلرین یئریتدیگی میللی سیاستله هئچ جور راضیلاشا بیلمه‌ییب. او، گؤروب کی، سؤزده خالقلارین برابرلییندن سؤز آچیلسا دا، عملده چاریزمین یئریتدیگی وئلیکوروس شووینیزمی داوام ائدیر. بئین المللچیلیک آدی آلتیندا هر آددیمدا خالقلارین میللی-معنوی دَیَرلری آرادان قالدیریلماغا چالیشیلیب.
اینسانلارا زورلا شاپکا گئیدیریلمه‌سی، چادرانین آتدیریلماسی، مسجیدلرین باغلانماسی و … مسئله‌لر هر یئرده اولدوغو کیمی کیریم’دا دا ضیالیلاری داها فعال مقاومت گؤسترمه‌یه مجبور ائدیر. گیزلی فعالیته کئچمیش میللی فیرقه‌نین عضولری سووئتلرین آنتی ا‌ینسانی قرارلارینا انگل اولماغا چالیشیرلار.
اونلارین فعالیتینی دقتله ایزله‌یَن سووئت خصوصی خیدمت اورقانلارینین امکداشلاری، یعنی او دؤنم دؤولت سیاسی ایداره‌سی آدلی تشکیلات ۱۹۲۸-جی ایل اوکتیابرین ۲۶-دا میللی فیرقه‌نین فعاللارینی حبس ائدیب. اوزون و ایشگه‌نجه‌لی ایستینتاقدان سونرا جلال مئینووا، آمدی گئرایبای، یاکوب کئمال، آبلاکیم ایلمی، حبیب الله اوداباش’لی و باشقالارینا اؤلوم حؤکمو اوخونوب. موسکو’داکی «بوتورکا» حبسخاناسیندا ۱۹۳۱-جی ایل یانوارین ۱۳-ا کیمی گوللَلَنَجیینی گؤزله‌ین حبیب الله اوداباش’لییا ۱۰ ایل حبس جزاسی وئریلرک آرخانگئلسک ویلایتینده‌کی بئلومور کانالین تیکینتیسین‌ده ایشله‌مه‌یه گؤندریلیب. اوندان سون خبرین ۱۹۳۴-جو ایلده گلدیینی یازیرلار.
حبیب الله اوداباش’ینین آدینین چکیلمه‌سی، اثرلرینین چاپی ۱۹۹۱-جی ایلدک قاداغان اولونسا دا، خالق وطن سئور اوغلونو ان چتین گونلرینده بئله، سورگونده اولارکن ده اونوتمور، اونون کیتابلارینی قورویاراق اوخویور. بو اونو گؤستریر کی، ظلم و زورلا اینسانلارین خئیرخواه عمللرینی یادداشلاردان سیلمک اولماز.
عرب الیفباسینا کؤچوروب، یایینا حاضیرلایان: آرازنیوز آراشدیرما مرکزی امکداشلاری