دیلچی عالیم، عبدالله تقی زاده نین عؤمور یولو و یارادیجیلیغی…
عبدالله محمد اوغلو تقی زاده ۱۸۹۷-جی ایل مارتین ۱۷-ده گنجه شهرینده آنادان اولوب. ایلک تحصیلینی محله‌ده‌کی ایبتیدایی مکتبده آلان عبدالله، داها سونرا گنجه گیمنازییاسیندا اوخویوب. او، ۱۹۱۶-جی ایلده گیمنیزیانی موفقیتله باشا ووروب و موسکو اونیوئرسیتئتینین حقوق فاکولته‌سینه داخیل اولوب. بیر ایل سونرا روسییانی بوروموش اینقیلاب دالغاسی سببیله گنجه‌یه دؤنه‌رک وطنینین آزادلیغی و ایستیقلالی اوغروندا موباریزه‌یه باشلاییب. او، اؤلکه‌ده خصوصاً الیفبا اصلاحاتینا بؤیوک ماراق گؤستریب. ۱۹۱۹-جو ایلده یئنی یارادیلمیش باکی اونیوئرسیتئتینین تاریخ فاکولته‌سینه داخیل اولاراق آزربایجان خالق جومهوریتی معاریف ناظرلیگی یانیندا یارادیلان الیفبا کومیسسییاسیندا فعالیت گؤستریر و اؤز تکلیفلرینی وئریر. آزربایجان خالق جومهوریتینین اوردوسوندا سیراوی عسگر کیمی خیدمت ائتدیگی ایللرده بولشئویکلر یئرلی سوسیالیستلرین یاردیمی ایله باکی’نی ایشغال ائدیر و میللی حکومتی، حاکمیتی تحویل وئرمه‌یه مجبور ائدیرلر. ۱۹۲۰-جی ایلین مایین سونلاریندا گنجه‌ده بولشئویکلره قارشی باش وئرَ‌ن عصیان خصوصی قددارلیقلا یاتیریلیر.
۱۹۲۰-جی ایلده معاریف کومیسارلیغیندا تئکنیکی کاتیب، «قاچقینلار و اذیت چکه‌نلره کؤمک اوچون یارادیلان خصوصی کومیسییا»دا معاوین، ۱۹۲۱-جی ایلده‌ن خالق تورپاق کومیسارلیغینین «اکینچی» ژورنالیندا مسئول کاتیب ایشله‌ین و باکی سووئتینین عضوو اولان عبدالله تقیزاده تحصیل ساحه‌سین‌ده‌کی بیلیک و تجروبه‌سینی تطبیق ائتمک اوچون معاریف ساحهسینده خیدمته باشلاییر. یازیچی عدالت طاهیرزاده نین آراشدیرمالارینا گؤره ۱۹۲۲-جی ایلده آزربایجان خالق معاریف کومیسارلیغینین مکتبدنده ایداره‌سینده ایشه گیرَن عبدالله تقی زاده همین ایلین ایولون ۱-ده مکتبدن کنار تربییه ایداره‌سینین مودیر موعاوینی تعیین اولونور. او، بورادا جمعی اوچ آی ایشلَییر.
۱۹۲۲-جی ایلده آزربایجان مرکزی ایجراییه کومیته‌سی یانیندا یئنی الیفبا کومیته‌سی یارادیلیر. کومیته‌یه نویابر آیینین ۲۰-دک، تانینمیش دیلچی عالیم فرهاد آغازاده رهبرلیک ائدیر. عبدالله تقیزاده نی ده بو کومیته‌یه ایشه دعوت ائدیرلر. او، صمدآغا آغام علی اوغلو، فرهاد آغازاده، خوداداد ملیک آصلانوف، احمد پئپینوفلا بیرگه کومیته‌نین رهبر هئیتینه سئچیلیر.
فرهاد آغازاده ایله تانیشلیق و یئنی الیفبا کومیته‌سین‌ده ایشه گیرمه‌سی عبدالله تقیزاده نین عؤمور یولونو معینلشدیریر. او، بیر دیلچی عالیم کیمی فورمالاشیر. فرهاد آغازاده خسته لیگینه گؤره موعالیجه‌یه گئتدییندن کومیته‌یه عبدالله تقیزاده رهبرلیک ائتمه‌لی اولور. یئنی الیفبا کومیته‌سینین آزربایجانین شوشا، قازاخ، تُووز، گنجه، شکی، آغدام و … بؤلگه‌لرده، ائل‌جه ده تورکوستان’دا، تیفلیس’ده، ایروان’دا شعبه‌لری یارادیلیر. یئنی الیفبا کومیته‌سینین ۱۹۲۴-جو ایل آپرئلین ۲۵-ده کئچیریلن توپلانتیسین‌دا فرهاد آغازاده و عبدالله تقیزاده نین فعالیتی خصوصیله قئید اولونور.
عبدالله تقیزاده، معاریف کومیسارلیغینین سرا‌نجامی ایله ۱۹۲۴-جو ایلده لئنینگراد شهرینده‌کی شرق دیللری اینستیتونا اوخوماغا گؤندریلیر. او، هم ده لئنینگراد دؤولت اونیوئرسیتئتینین دیل و مدنیت فاکولته‌سینه داخیل اولور. بورادا پروفئسور سامُیلوفی دوستلوق ائد‌ن عبدالله ۱۹۲۵-جی ایلده لئنینگراد’دا بکیر چوبان‌زاده ایله تانیش اولور. بو تانیشلیق سونرالار اونلار آراسیندا مؤحکم دوستلوغا چئوریلیر.
تحصیل اوچون بیر مدت وطندن اوزاقدا یاشاسا دا او، آزربایجان ضیالیلاری و میللی تفککورلو اینسانلاری ایله علاقه‌سینی کسمیر. ۱۹۲۶-جی ایلده باکی’دا کئجیریلن ۱-جی تورکولوژی قورولتایا قاتیلیر.
عالی تحصیلی باشا ووروب آسپیرانتورایا داخیل اولان عبدالله تقیزاده ۱۹۲۸-جی ایلده آزربایجان معاریف ناظرلیگی طرفیندن اؤلکه‌یه دعوت اولونور. او، عوموم ایتتیفاق یئنی الیفبا کومیته‌سینین توپلوسوندا مسئول کاتیب ایشله ییر. عالی مکتبده «قدیم تورک دیللری» فنیندن، آزربایجان علمی تدقیقات اینستیتوندا آسپیرانتلارا «قدیم تورک دیللرینین یازیلی عابده‌لری» و «تورک دیللرینین قراماتیکاسی» فنلریندن اوخویور، ائلَجه ده مارکسیزیم-لئنینیزم اینستیتوتوندا آزربایجان تورکجه‌سی فنینی تدریس ائدیر.
۱۹۳۰-جو ایلده علی پئداگوژی اینستیتوتونون دوسئنتی سئچیلن عبدالله تقیزاده درس دئمکله، تدریس کیتابلاری یازماقلا کیفایتلنمیر او، میللی دوشونجه‌یه صاحب اولان ضیالی کیمی گیزلی آنتی‌سووئت تشکیلاتینین ایشینده ده فعال ایشتیراک ائدیر.
عوموم ایتیفاق یئنی الیفبا کومیته‌سینین فعاللاریندان اولان عبدالله تقی زاده تورک خالقلارینین یاشادیغی بؤلگه‌لرده کئچیریلن توپلانتیلارا، کونفرانسلارا دا قاتیلیر. او، همین توپلانتیلاردا میللی شعورو اویاداجاق فیکیرلر سؤیلَییر، همده همین بؤلگه‌ده‌کی گیزلی آنتی‌سووئت تشکیلاتلارلا علاقه یارادیر. عبدالله تقی زاده آزربایجان علمی-تدقیقات اینستیتوندا، دیل-ادبیات و صنعت شعبه‌سینده علمی ایشچی، سونرا ایسه دیلچیلک و تئرمینولوگییا شعبه‌سینین مودیری ایشلَییر، «تورک-تاتار دیللرینین تاریخی صرفی-نحوی» کیتابینی نشر ائتدیریر. ۸-جی-۹-جو عصر قدیم اویغور عابده‌سی «هواستوانیفت»ین متنینی نشره حاضیرلاییر، اونا سؤزلوک یازیب، عابده حاقیندا قیمتلی فیکیرلر سؤیلَییر.
۶۹۲-۶۹۳-جو ایللرده یازیلدیغی گومان ائدیلَن، تونیوقوقون قبیراوستو عابده‌سی اوزرینده‌کی متنی چاپا حاضرلایان عبدالله تقی زاده «قدیم تورک دیللری و یازیلی عابده‌لرینین اؤیرنیلمه‌سی اوصولو و یوللاری»، «دیل حاقیندا علمین اینکیشاف تاریخی»، «آزربایجان دیلی و شیوه‌لرینین ایضاحلی لغتی» همچینین خالید خوجایئو’له بیرلیکده «موختصر اوسلوبیات» اثرلرینی یازماقلا دیلچیلیک علمیمیزه یئنی نفس قازاندیریر.
آزربایجانی تدقیق ائتمه جمعیتینین ریاست هئیتینین عضوو، ۱۹۳۲-جی ایلده‌ن مارکسیزم-لئنینیزم اینستیتوتونون دیل اوزره فن کومیسییاسینین صدری اولان عبدالله تقی زاده، همیشه تعقیب ائدیلدیگینی حیس ائدیر. آنجاق او، اؤز عقیده‌سیندن دؤنمور، تورکولوگییانین اینکیشافی ساحهسینده یورولمادان خیدمت گؤستریر.
۱۹۳۷-جی ایلده آزربایجان’دا میللی تفکوره صاحب اولان اینسانلارین رئپرئسییاسی بایلادیغی واخت عبدالله تقی زاده ده حبس اولونور. ایستینتاق ایشینی موستنتیق قریقوریان آپاریر. اونون «واحید تورک تاتار دؤولتی یاراتماق ایسته‌یَنلر حاقیندا نه دئیه بیلرسن؟» سوالینا بکیر چوبان‌زاده جاواب اولاراق دئییر:
«آپاردیگیمیز میللی موباریزه‌ده اوچونجو قروپ آزربایجان ضیالیلاریندان عبارت ایدی. اونلارا ایسماعیل حیکمت رهبرلیک ائدیردی. ۱۹۲۷-جی ایلده همین قروپا من رهبرلیک ائتمه‌یه بایلادیم.» بئله‌جه، عبدالله تقی زاده ایستینتاقدا واحید تورک تاتار دؤولتی قورماق ایسته‌یَنلرین سیراسیندا اولدوغونو اعتراف ائدیر. ائرمنی موستنتیق قریقوریان’ین آپاردیغی ایستینتاق ایشینین هانسی حؤکمله بیتجیی اولجه‌دن معلوم ایدی. ۱۹۳۷-جی ایلین مارتین ۱۸-ده عبدالله تقی زاده اوزون سورَ‌ن ایشگه‌نجه‌لی ایستینتاق‌دان سونرا ۱۹۳۸-جی ایل یانوارین ۱۲-ده گوللَلَنیر. ایستینتاق ماتئریاللاریندا اونون ائویندن آپاریلان اثرلرین یاندیریلدیغی دا قئید اولونور. عبدالله تقی زاده اؤلدورولسه ده اونون ایدئیالارینی محو ائتمک مومکون اولمادی. ۴۰ایل سونرا روسییا اسارتینده اولان تورک خالقلارینین بیر قیسمی آرتیق اؤز آزادلیغینا قُووشدو.
عرب الیفباسینا کؤچوروب یایینا حاضیرلایان: آرازنیوز آراشدیرما مرکزی