شعرلری دیلدن-دیله کئچَرک تورک دونیاسینی دولاشان، بؤیوک صوفی شاعیری و فیلوسوفو احمد یئسِوی’نین حیات و یارادیجیلیغی…
یئسِوی‌لیک طریقَتینین قوروجوسو اولان، هئجا وزنینده سؤیله دیگی حیکمتلری دیللرده دولاشان، موریدلرینین سایی-حسابی بیلینمَیَن خوجا احمدین عؤمور یولو افسانه‌لره بورونموشدور. اونا گؤره ده بؤیوک شئیخین دوغوم و اؤلوم تاریخی قایناقلاردا فرقلی-فرقلی گؤستریلیر.
خوجا احمد یئسِوینین حاقیندا گئنیش بیلگی وئرَن، اونون تانیدیلماسیندا بؤیوک رولو اولان محمد فؤاد کؤپورلوزاده اولموشدور. او، خازینین ۱۵۹۴-جو ایلده یازدیغی «جواهرالابرار مِن انواص البهار» اثرینه اساسلاناراق خوجا احمد یئسِوینین ۱۱۶۶-جی ایلده دونیاسینی دییشدیگینی یازمیشدیر.
بؤیوک شئیخ و طریقت باشچیسی اولان خوجا احمد یئسِوینین اؤلوم تاریخی حاقیندا آراشدیریجیلار عینی فیکیرده اولسالار دا دوغوم تاریخینی فرقلی گؤستریرلر. بئله کی، ائنسیکلوپئدییالاردا اونون دوغوم تاریخی ۱۱۰۵-جی ایل یازیلیر.
ایسوئچین اوپسالا شهرینده‌کی اونوئرسیتئتین کیتابخاناسیندا ساخلانان دوغو ال یازمالارینین آراشدیریلماسی بؤیوک صوفی عالیمی و شاعرینین حیات و یارادیجیلیغینا سانکی بیر ایشیق ساچدی. صوفی محمد دانیشمند زرنیکی’نین یازمیش اولدوغو «میراتول کولوپ» اثری یالنیز خوجا احمد یئسِوینین حیات و یارادیجی‌لیغینی اؤیرنمک باخیمیندان دئییل، هم ده دوریش‌لیک، صوفی جریانلارینی اؤیره‌نمک باخیمیندان اولدوقجا قیمتلی قایناق اولدو. صوفی محمد دانیشمند زرنیکی خوجا احمد یئسِوینین بیرینجی و یا اوچونجو نسیل دوریشلریندن ساییلیر. اونون قیرخ دفعه مورشیدی خوجا احمد یئسِوی ایله ریاضته چکیلدیگینی، یعنی کیچیک و قاپالی بیر یئرده یاشایاراق، دونیا نعمتلریندن ان آز شکیلده ایستیفاده ائتمک و اینسانلارلا اُنسییتددن اوزاق اولماقلا نفسلرینی تربییه ائتمیش، کامیللیک مقامینا یوکسلمه‌یه چالیشدیغینی یازیرلار.
موریدلیکدن مورشیدلییه گئدن آغیر یولو کئچدیکدن سونرا خوجا احمد یئسِوی محمد دانیشمند زرنیکینی اوتار شهرینه ایسلامی تبلیغ ائتمَیه و اطرافینا دوریشلر توپلاماغا گؤندریر.
قایناقلارین وئردیگی بیلگییه گؤره خوجا احمد ایندیکی قازاخیستان جومهوریتینین بؤیوک شهرلریندن اولان چیمکندین دوغوسونداکی سایرام قصبه‌سینده دوغولوب. اورتا یوزایللیکلرده بو قصبه بؤیویَرک ایسفیجان، آکشهر آدی ایله مشهورلاشیب. خوجا احمد یئسِوینین آتاسی ایبراهیم ده صوفی اولدوغونا گؤره بؤلگه‌ده ایبراهیم آتا- ایبراهیم شئیخ کیمی تانینیب. آناسی ایسه سایرام‌لی موسا شئیخین قیزی عایشه خاتون اولوب. احمد یئسِوینی ایلک تحصیلی حاقیندا ائله بیر بیلگی یوخدور. مدره‌سه تحصیلینی ایسه بوخارادا آلدیغی بیلینیر. بوخارا مدره‌سه‌سینین اونلو صوفی فیلوسوفلارین‌دان اولان همدانلی ایمام یوسیفین طلبه‌سی اولان احمد معلمی و مورشیدیندن چوخ شئی اؤیرنیب. مورشیدینین سئویملی‌سینه چئوریلیب و اوزون مدت اونون یانیندا قالیب. ایمام یوسیف همدانی دونیاسینی دییشندن سونرا احمد یئسی’یه قصبه‌سینه گلیب. بو قصبه سونرالار بؤیویرک شهره چئوریلیب. حاضردا تورکوستان آدلانیر.
یئسی’ده ایسلامی تبلیغ ائد‌ن خوجا احمد بورادا صوفی فیلوسوف و کرامت صاحبی آرسلان بابادا ایله تانیش اولوب. خوجا احمد ایمام یوسیف همدانی’دن علمی بیلیکلری، آرسلان بابادان معنوی دیرلری اؤیرنیب.
حیاتی افسانه‌لره دؤنن، پیغمبریمیز محمد رسول الله معاصری ساییلان و ۵۰۰ایل عؤمور سوردویو سؤیله‌نیلن آرسلان بابانین آدی تورکوستان’دا آرسالان بابا کیمی چاغریلیر. هر ایکی‌سینینده، آرسالان بابانین دا، خوجا احمد یئسِوینین ده مزارلاری کئچمیش یئسی، ایندیکی تورکوستان شهرینده‌دیر. مزارلاری اوزرین‌ده تئیموریلر دؤنه‌مینده عظمتلی مقبره-مسجید اوجادلیلمیش‌دیر. سووئتلر دؤنه‌مینده بو مقبره مسجیدلر باغلانسا دا، زیارت یاساقلانسا دا اینسانلارین قلبیندن آرسالان بابا و احمد یئسِوی محببتینی چیخارا بیلمَییبلر.
سووئت حکومتی داغیلدیقدان سونرا تورک معمارلاری هر ایکی توربه و مسجیدی تعمیر ائدَ‌رَک زیارتچیلرین ایختیارینا وئریبلر. ایندی بورایا هر گون فرقلی اینانجلی، فرقلی دیللرده دانیشان یوزلرله اینسان زیارته گلیر.
گونوموزدک یاشایان روایتده دئییلیر کی، خوجا احمد یئسِوی ۶۳یاشین‌دان سونرا ایندیکی مزارینین یاخینلیغینداکی چیلخانایا چکیلیب، اؤزونو اطراف موحیطدن، گونشدن، اینسانلاردان تجرید ائدیب. عؤمرونون سون ۱۰ایلینی چیلخانا’دا کئچیرمسینین سببینی پیغمبریمیز محمد(ع)’دان چوخ یاشاماق ایسته‌مه‌مه‌سی اولوب. بو روایتلری اساس گؤتوره‌نلر خوجا احمد یئسِوینین ۱۱۶۶-جی ایلده دونیاسینی دییشدیینه دایاناراق ۱۰۹۳-جو ایلده آنادان اولدوغو قناعتینده‌دیلر.
خوجا احمد یئسِویده ایسلامین هئچ بیر طریقتینده اسکی تورک اینانجلاری یوخ ایدی. احمد یئسِوی ایسلامی دیرلری یایارکن خالق صوفیزمیندن، آتا-بابا کولتوندان، میللی ائتیک دَیرلردن، کوتلوی موریدلیکدن باجاریقلا ایستیفاده ائدیب. او، یئنی موسلمان اولموش تورکلره دینلرینی اؤیردرکن، میللتینین اخلاقینی و اینانجلارینی ساده تورک دیلینده، هئجا وزنینده و دؤردلوکلر شکیلینده سؤیلدیگی حیکمتلریندن ایستیفاده ائدیب. سونرالار بو دؤردلوکلر دیلدن دیله دولاشاراق «دیوانی حیکمت» آدی آلتیندا توپلانیب.
خوجا احمد یئسِوینین آنا دیلی جیغاتای تورکجه‌سی اولسا دا او، شعرلرین‌ده اوغوز تورکجه‌سیندن ده گئنیش ایستیفاده ائدیب. بونا گؤره ده حیکمتلرینی اوغوزلار دا، قیپچاقلار دا، قارلوکلار دا هَوَسله دینلَییر و آنلاییرلار. اونون دوریشلری تورک دیلینی پویئزییا دیلی کیمی اینکیشاف ائتدیرمکله، اینسانلارا معنوی دَیَرلر آشیلاماقلا یاناشی، اوردولارین اؤن سیراسیندا دؤیوشَن جنگاورلر اولوبلار. اونا گؤره ده چوخ واخت یئسِوییه دوریشلرینه «آلپ اَر‌َنلر» دئییرلر.
خوجا احمد یئسِوی تعلیمینه گؤره تانرینی آنلاماق عشق، عذاب، حیس و وجهله مومکوندور. حاقی ایله حاق اولماغا چالیشان آشیق سونوندا ایلاهی عشقین جاذیبه‌سینه قاپیلاراق مقامدان-مقاما یوکسَلیر، تانریسینا یاخینلاشاراق اونا قوووشور. بو قوووشوق آنینی خوجا احمد یئسِوی شعر دیلیله بئله دئییر: قول خوجا احمد نفس لاقیدن چیکیب آشدی، فنا فیللاه ماکامینا یاووکلاشدی.
خوجا احمد یئسِوی حیکمتلرین‌ده‌کی شعرلرین بؤیوک اکثریتی یئددی و اون ایکی هئجالی‌دیر. او، شعرلرینین بدیعی دَیَریندن چوخ مضمونونا دقت یئتیریردی. سونراکی یوزایللرده اون ایکی هئجالی شعر نوعو گئتدیکجه اون بیر هئجالییا چئوریلمه‌یه باشلاییب.
خوجا احمد یئسِوینین شعرنین تئکنیکاسینا آذربایجان’لی آراشدیریجی امین عابد خصوصی دقت یئتیریب. او، ۱۹۲۷-جی ایلده نشر ائدیلن «معاریف ایشچی‌سی» ژورنالینین ۳، ۴، ۶و ۷-جی سایلاریندا چاپ ائتدیردیگی «هئجا وزنینین تاریخی» مقاله‌سینده یازیر کی، احمد یئسِوی هئجا وزنینی کوللانماقلا برابر، اونا داها اسکی زامان محصوللارینداکی وضعیتیندن آییران کامیل بیر شکیل وئرمیش‌دیر.
احمد یئسِوی حیکمتلری ۸۰۰ایل اؤنجه سؤیلنسه ده دیلی اولدوقجا ساده و آنلاشیقلی‌دیر. شاعر-فیلوسوفو ایسلامی تبلیغ ائدرکن دئییر:
اون سککیز مین عالم‌ده،
حئیران بولغان آشیقلر.
تاپماق معشوق سوراغین،
سرسان بولغان آشیقلر.
خوجا احمد یئسِوی سانکی دوریشلیگین نیظامنامه‌سینی یازمیشدیر. حاقا گئدن یولون دؤرد قاپی، قیرخ مقامدان کئچدیگینی سؤیله‌یَن و بونو اساسلاندیران خوجا احمد یئسِوی اولموشدور. دؤرد قاپی دئدیکده او، شریعت، طریقت، معریفت و حقیقتی نظرده توتدوغونو سؤیلَییر.
خوجا احمد یئسِوینین یاراتدیغی فیکری جریان او قدر گوجلو اولموشدور کی، یوزایللر سونرا یاشایان اینسانلار اونون جاذیبه‌سیندن چیخا بیلمه‌ییبلر. ۳۰-دان چوخ یئسِوییه درویشینین گونوموزدک گلیب چاتان شعرلرینین تورکجه اولماسی دا بو جاذیبه‌نین تأثیریندندیر. یعنی هئچ بیر گوج، هئچ بیر حؤکمدار، هئچ بیر مادی نعمتلر یئسِوی’یه درویشلرینی یوللاریندان دؤندَره، دیللرینی دَییشه بیلمه‌ییب.
عرب الیفباسینا کؤچوروب، یایینا حاضیرلایان: آرازنیوز آراشدیرما مرکزی