اولوسلارآراسی دوشونجه قورولوشلاری نه‌دیر؟ ایرانلیلیق نئجه یانسیدیلیر؟
گلیشمیش اؤلکه‌لر و گلیشمکده اولان اؤلکه‌لر آراسیندا اولان فرقلر چئشیدلی اؤلچوتلر واسیطه‌سی ایله دگرلندیریلیر. بو اؤلچوتلر رفاه شاخصی، اؤلکه‌نین ملی گلیری، صنایع‌لشمه، بوروکراسی‌نین ایشله‌ییش مکانیزماسی، یارغی‌نین باغیمسیز چالیشماسی و دموکراتیک دگرلرین کوتله ایچینده ایچسللشمه‌سینه قدر گئنیش بیر ساحه‌نی قاپساییر. مودرن دوشونجه آلانینداکی بو فرقلیلیک اؤزونو انسانی و توپلومسال بیلیملره وئریلن دگر اساسیندا دگرلندیریله‌رک گلیشمیش اؤلکه‌لرده انسانی و توپلومسال بیلیملر و آراشدیرمالارا اؤنم وئریلدیگی حالدا گلیشمکده اولان اؤلکه‌لرده بو بیلیم آلانی یئترینجه دقته آلینمیر. گلیشمیش اؤلکه لرده انسانی و توپلومسال آراشدیرمالار اؤلکه‌نین گنل سیاستینی اولوشدورورکن، بیلیمین دگری ایدئولوژیدن اوستون گؤرولوب توپلومون ایستکلری اینجه‌لندیکدن سونرا چؤزوم یوللاری آراشدیریلیر. بو اؤلکه‌لرده اؤلکه‌نین ایچینه یؤنه‌لیک آراشدیرمالار بیلیم یوردلاری و بیلیم یوردلارینا باغلی مرکزلر طرفیندن یؤنلندیریلیر. بو مرکزلرده اگیتیم یاشامینی بیتیرن بیلیم یوردو اوستادلاری چئشیدلی گونجل تکنولوژیک و بیلیمسل آراشدیرمالارلا بیر قونونو آراشدیریب سورونلاری چؤزومه قوووشدورماغا چالیشیرلار.
بیلیم یوردلارینا باغلی مرکزلرین بو ایشله‌وی ایله بیرلیکده دوشونجه قورولوشلاری آنلامینا گلن و تینک تنک آدی ایله بیلینن مرکزلر گلیشمیش توپلوملارین دوشونجه و توپلومسال-سیاسی آراشدیرمالارداکی باشقا بیر اؤزللیگی‌دیر. گلیشمیش توپلوملاردا بیلیم یوردلارینا باغلی مرکزلر انسانی و توپلومسال بیلیملرده پروفسورلوق و دوکتورلوق عنوانینی آلان شخصلر طرفیندن اداره ائدیلیب بیر قونو اوزرینده دریندن آراشدیرمالار گرچکلشدیردیگی حالدا تینک تنکلر (دوشونجه قورولوشلاری) قزئته‌جیلر، استراتژیستلر، بؤلگه متخصصلری و مئدیا منسوبلاری طرفیندن اداره ائدیلیب گونجل قونولار دگرلندیریلیر.
بو دوشونجه قورولوشلاریندا چالیشانلارین یازیلاری اولایلارین کؤکونو، تاریخی سببلرینی و اوزون سوره‌ده ائتکیلرینی اینجه‌له‌مک یئرینه قیسا سوره‌لی سونوجلار و سیاسی دنکلملرده‌کی اؤنمینی آراشدیریر. بو دوشونجه قورولوشلاری‌نین بیر باشقا ایشله‌وی چئشیدلی مئدیا و تلویزیون کاناللارینا متخصص عنوانی ایله قاتیلیب گوندمده‌کی قونولاری آنالیز ائتمکدیر. اولوسلارآراسی مئدیا و گئنیش بیر کوتله‌نین عمومی افکارینی ائتکیله‌یه‌بیله‌جک تلویزیون کاناللارینا متخصص عنوانیندا دعوت ائدیلن شخصلرین بیرچوخو تینک تنکلرده چالیشان شخصلردن اولوشور. بو متخصصلرین یازیلاری و دوشونجه‌لری سیاسی اولایلارین آنالیز ائدیلمه‌سینده اؤنملی یئره صاحیبدیر.
آمریکانین پنسیلوانیا بیلیم یوردو هر ایل سونوندا دونیاداکی دوشونجه قورولوشلاری‌نین سیرالاماسی، ائتکینلیک درجه‌لری و ایشله‌ییش مکانیزماسی ایله باغلی قاپساملی چالیشما حاضیرلاییب یایینلادیر. پنسیلوانییا بیلیم یوردونون حاضیرلادیغی بو چالیشما قونو ایله ایلگیلی حاضیرلانان چالیشمالارین ان معتبر چالیشماسی اولاراق بیلینیر.
۲۰۱۶ میلادی ایلی اوچون بو بیلیم یوردونون حاضیرلادیغی چالیشمادا دونیادا ان چوخ تینک تنکه (دوشونجه قورولوشونا) صاحیب اولان ۱۰اؤلکه بئله سیرالانمیشدیر:
مختلف متخصص چالیشما قروپلاری طرفیندن حاضیرلانان پنسیلوانییا بیلیم یوردونون بو چالیشماسیندا مختلف اؤلچوتلره دایاناراق دوشونجه قورولوشلاری‌نین ائتکینلیک درجه‌لری چئشیدلی یؤنلردن آراشدیریلیب چئشیدلی کاتئقوریلرده سیرالانماسی وئریلمیشدیر.
بو چالیشما سونوجلارینا گؤره ۲۰۱۵ میلادی ایلینده دونیادا ۶۸۴۶ فعال دوشونجه قورولوشو اولموشدور کی، بو دوشونجه قورولوشلاری‌نین دونیا چاپینداکی پایلاشیمی بو شکیلده اولموشدور:
بو جدولده‌کی وئریلره دایاناراق دوشونجه قورولوشلاری‌نین دونیا چاپینداکی پایلاشیمینی آلتداکی خریطه ایله اؤزتله‌مک اولار:
پنسیلوانییا بیلیم یوردونون بو چالیشماسی‌نین بیر بؤلومونده دونیا چاپیندا فعال اولان دوشونوجه قورولوشلاری‌نین سیرالاماسی وئریلیرکن، ان اؤنملی و اولوسلارآراسی عمومی افکاری ائتیکله‌مه گوجونه صاحیب اولان ۱۷۵ دوشونجه قورولوشونون آدی یازیلمیشدیر. بو لیسته‌یه گؤره دونیاداکی ۱۰ گوجلو دوشونجه قورولوشو بونلاردان عبارتدیر:
سی‌ان‌ان، بی‌بی‌سی، فوکس نیوز و دونیانین عمومی افکارینی ائتکیله‌مه گوجونه صاحیب اولان تلویزیون کاناللاری‌نین پروقراملارینا متخصص اولاراق دعوت ائدیلن شخصلر هابئله گاردین، نیویورک تایمز، اشپیگل کیمی اؤنملی قزئته‌لرده یازان یازارلارین چوخو بو دوشونجه قورولوشلاریندا چالیشان شخصلردیر.
دوشونجه قورولوشلاری‌نین یاپیلاریندا چئشیدلی بؤلوملر چئشیدلی قونولاری اینجه‌له‌ییب سونوجلار یازی و راپور شکلینده یایینلاییرلار. بیرچوخ دوشونجه قورولوشونون بنزر یاپیلاری واردیر کی،بللی بیر آماجا یؤنه‌لیک چالیشمالار یورودورلر و اؤز ایچینده سایبر و گونجل تکنولوژیلردن تاریخی آراشدیرمالارا قدر گئنیش بیر آلاندا فعالیت ائتمگه چالیشیرلار. بو آرادا بیر تنک تنک (دوشونجه قورولوشو) مرکزی‌نین آراشدیرما مرکزی ایله ان اؤنملی فرقی آماج و سونوج کلمه‌لرینده گیزلی‌دیر. بیلیم یوردلارینا باغلی اولان آراشدیرما مرکزلری آماج و سونوجون نه اولاجاغی حاقیندا بیر فیکره صاحیب اولمادان یالنیز موجود وئریلری بیلیمسل متودلا آراشدیریب سونوج آلماغا چالیشیرلار. حالبوکی دوشونجه قورولوشلاری بلیرلی و اؤنجه‌دن بلیرلنمیش بیر آماج و سونوجا یؤنه‌لیک آراشدیرما یورودوب وئری توپلایاراق بیلیمسل متودا اویوملو شکیلده اؤز دوشونجه‌لرینی اثباتلاماق و یایماغا چالیشیرلار. بونون اوچون دوشونجه قورولوشلاری سیاسی تشکیلاتلار، مختلف دؤلتلر و مشخص بیر آماجا چالیشان قروپلارین ایلگی اوداغی حالینا گلیر و لابی‌جیلیک دونیاسیندا اؤنملری آرتیر.
اوست سطرلرده آدلاری وئریلن دوشونجه قورولوشلاری‌نین یاپیسیندا ایرانین اورتادوغوداکی اؤنمی و خارجی سیاستینده‌کی آمریکا و باتی دونیاسی قارشیتلیغی دقته آلیناراق ایران آراشدیرمالاری دقت ائدیلن مسئله‌لردن اولموشدور. بعضی دوشونجه قورولوشلاریندا ایران آراشدیرمالاری اورتادوغو کاتئقوریسی آلتیندا تانیملانیرکن، بعضیلرینده باغیمسیز بیر بؤلوم اولاراق ایران قونوسوندا راپورلار حاضیرلانیب یازیلار یایینلانمیشدیر. بو یازیلارین یازارلاری ایران متخصصی اولاراق مختلف تلویزیون کاناللارینا دعوت ائدیله‌رک ایران ایله باغلی گوندم خبرلرینی دگرلندیریرکن، مختلف قزئته‌لر و درگیلرده آنالیزلری یایینلانیر.
دوشونجه قورولوشلاریندا چالیشان ایران متخصصلری ایکی کاتئقوریده دگرلندیریلیرلر. بیرینجی کاتئقوریده یئر آلان متخصصلر آوروپالی، آمریکالی و ایرانلی اولمایان متخصصلردیر کی، اگیتیم یاشاملاریندا ایران قونولارینی چالیشیب و فارسجا بیلیرلر. بو انسانلارین اؤزللیگلی باتی قایناقلارینی اوخویوب باتی دوشونجه‌سینده یئتیشه‌رک او کولتورو ایچسلله‌دیکلری حالدا ایران ایله باغلی آنالیزلر وئریرلر. بو متخصصلرین ایران باخیشی باتی کولتورونو ایچسللیکله یاشایان و باتی کولتورونه صاحیب بیرئیلرین ایران اوخومالاریندان عبارت اولاراق ایرانین گله‌جگینی اؤن گؤرمگه چالیشیرلار. ایکینجی کاتئقوریده یئر آلان متخصصلر ایرانلی متخصصلردیر کی، باتی دیللرینی بیلدیکلری و سیاسی اولایلاری آنالیز ائتمه‌یه صاحیب اولدوقلاری یئته‌نک، تخصص و بیلیم اوچون بو مرکزلرده چالیشیرلار. بو ایرانلی متخصصلرین باتیلی متخصصلرله ان اؤنملی فرقی ایران کولتورونده یئتیشمه‌لری و ایران کولتورو ایچسللیگی ایله باتی توپلوموندان ایرانا باخیب اولایلاری اؤن گؤرمگه چالیشمالاریدیر.
بو ایکی کاتئقوریده اولان ایران متخصصلری‌نین ایرانا باخیش آچیلاریندا اورتاق یؤن ایرانلیلیق قاورامی‌نین تانیمی و ان اؤنملی فرق ایرانین گله‌جگی اوچون اؤنریلری اولموشدور. باتیلی دوشونجه آداملاری‌نین یازیلاریندا ایران قاورامی‌نین تانیمی و ایران هارادیر؟ هانسی تاریخه صاحیبدیر؟ ایران ساکنلری‌نین دونیا گؤروشو نه‌دیر؟ سورولاری‌نین یانیتلاری بیر- بیرلرینه بنزرلیکلری واردیر. بو بنزرلیگین ان اؤنملی نه‌دنی بیرینجی دونیا ساواشینا گئدن بیر سورجده اینگیلتره باشدا اولماق اوزره آوروپالی دوشونورلرین ایران حاقیندا آپاردیقلاری چالیشمالار و یایینلار اولموشدور. دوغوبیلیمجی، شرقشناس و اوریانتالیست سؤزجوکلریله آنیلان بو آخیمین چالیشمالاریندا ایران اؤلکه‌سی اسکی پارس مدنیتینه صاحیب بیر اؤلکه اولاراق تانیملانمیشدیر و ایرانداکی گرچک اورتام گؤز آردی ائدیله‌رک بؤیوک دؤلتلرین سیاسی آماجلارینا قوربان گئتمیشدیر. سیاسی آماجلارا یؤنه‌لیک او دؤنمده یازیلان جیدّی اثرلر و آپاریلان جیّدی چالیشمالارین سونوجوندا بوگون اینگیلیزجه قایناقلاردان ایرانی اوخوماق ایسته‌ین شخصلر و دوشونجه انسانلاری بو تانیمین ائتکیسینده قالیب ایران تاریخینه باخیش آچیلاری و ایرانلیلیق تانیمی اوریانتالیستلرین تانیمی چنبرینده قالیر. چاغداش تاریخی آراشدیرمالار هر نه قدر اوریانتالیستلرین باخیشلارینا انتقادی یؤندن باخسادا بو اوخولون کؤکلو گئچمیشه صاحیب اولماسی دونیاداکی ایران چالیشانلاری ایچینده یئترلی ائتگینی بوراخامامیشدیر. اوریانتالیستلرین اورتایا آتدیقلاری ایران و ایرانلی تانیمی دوشونجه قورولوشلاریندا چالیشان باتیلی متخصصلری ده ائتکیله‌مشدیر. دوغال اولاراق سیاست و استراتژی آلانیندا ایران اوزره چالیشماق ایسته‌ینلر ایلک آشامادا ایران تاریخینی اوخوماق ایسته‌یه‌جکلر. بو متخصصلرین الینده اولدوغو قایناقلار ایران گئچمیشینی بیر پارس حکومتی کیمی گؤستریب و بئیینلرینده‌کی ایران و ایرانلی تانیمی بو اساسدا شکیلله‌نه‌جکدیر. بو باخیش اؤنملی دوشونوجه قورولوشلاریندا چالیشان باتیلی و ایرانلی متخصصلرین اورتاق یؤنودور. بو باخیشین تملینده نه یاتیر؟ و نه‌دن اوریانتالیست دوشونجه ایرانی پارس کیملیگی ایله اؤنه سورور؟ سوروسونون یانیتی ایسه اورتاچاغلاردان بری آوروپا باشدا اولماق اوزره باتیلیلار ایچینده اولان تورک بیرلیگی قورخوسودور.
اورتاچاغ دؤنمین تاریخی اینجه‌لندیگینده یئرکوره‌سی‌نین یاریسنا تورک سویونون حاکیم اولدوغو گؤرونور. هیندیستاندا بابور تورکلری، روسیه ده آلتون‌اردو تورکلری، تورکیستان خانلیقلاری، ایراندا صفوی تورکلری و آنادولو مرکزلی دونیانین بؤیوک بؤلومونه حاکیم اولان عثمانلی تورکلری اورتاچاغین ان بؤیوک دؤلتلری اولموشلار. آنجاق بو دؤلتلرین یؤنه‌تیجیلری تورک اولمالارینا رغما یئترینجه تورکلوک بیلینجینه صاحیب اولمامیشلار و اؤزلرینی دونیادا عدالتی یایماق ایسته‌ین یؤنه‌تیجیلر گؤردوکلری اوچون اسلامی یؤنه داها چوخ دگر وئرمیشلر. تورک حؤکمدارلیق گله‌نگینه حاکیم اولان بو ذهنیت آوروپادا میلّی‌لشمه، اولوس قاورامی و چوخونلوقدان دوغان بیرلیک دئییلن آوروپا مرکزلی آیدینلانما سوره‌جینده میلّی کولتورون اؤنه چیخماغا باشلادیغی دؤنمه دنک گلمیشدی. آوروپانین آیداینلانما و مودرنیزمه آیاق باسماسی‌نین باشلانقیج دؤنمینده تورکلرین حؤکمدارلیغی کاپیتالیزمه دایانان آوروپا دوشونجه سیستمینه ان بؤیوک مانعلردن اولموشدور. آوروپانین مودرنلیشمه‌سی تجارته دایالی اولدوغو اوچون دونیایا یاییلماق مجبوریتینده اولموشدور و بو گئنیشله‌مه ایستگی چرچیوه‌سینده شرق مسئله‌سی دئییلین و تورک حؤکمدارلاری هدف آلان یئنی سیاسی چیزگه اولوشموشدو. تورک حؤکمدارلار یاشادیقلاری یئنی چاغین دگرلری، گرکسینیملری و اورتامینا اویوم ساغلایامادیقلاری اوچون روس میلیتچیلیگی تورکیستانی؛ اینگیلتره، فرانسا و ایتالیا اتحادی عثمانلینی، هیندیستاندا بابور تورکلویونو و روسیه ایله اینگیلتره اتحادی ایران تورکلویونو هدف آلیب آچیق ساواش اعلان ائتمیشدی. بو ساواشین تئوریک آلت یاپیسنی اوریانتالیست باخیش اولوشدورموشدو و تورک دوشمنلیگی ایله شکیلله‌نن بو باخیش ایرانی بیر پارس حکومتی اولاراق تاریخ صفحه‌لرینه یازدیراراق محتمل چیخابیله‌جک تورک مرکزلری بیرلیگینی آرادان قالدیرماق ایسته‌میشدیر. چونکو او دؤنمین دوشونورلری آراسیندا گئده‌رک یایقینلاشان مودرنیست تورکچولر آوروپادا میلّی بیلینجین ایشله‌وی‌نین اؤنمینه دقت چکه‌رک تورکلر ایچینده ده میلّی بیلینج مرکزلی حرکتلر یاراتماغا باشلامیشدیلار. آوروپاداکی مودرنیزمی و آیدینلانمانی اؤرنک آلان بو تورکچولرین دوشونجه‌لری حاکیملر طرفیندن دقته آلیندیغی حالدا دوغو دونیاسی باتی کاپیتالیزمینه راحاتجا تصاحب ائدیله‌جک یئر اولمایاجاقدی. بونون اوچوندور کی، بوگون اوریانتالیستلرین بیرچوخ تئوریسی‌نین بیلیم و گرچگه دایالی اولمادیغی اورتایا چیخماسینا رغما باتی مرکزلی دشونجه سیستمی هله بو باخیشی تماما حذف ائتمک نیتینده دئییلدیر. نئجه کی، بوگون دونیانین اؤنملی دوشونجه قورولوشلاریندا چالیشان ایران متخصصلری‌نین یازیلارینی اینجه‌له‌دیگیمیزده ایراندا دموکراسی و انسان حاقلاری مسئله‌سینی ساووندوقلارینا رغما ایرانلیلیق تانیملاریندا اوریانتالیست باخیشین وارلیغینی گؤره‌بیلیریک. اؤرنک اوچون بوگون دونیانین ان اؤنملی دوشونجه قورولوشو اولان بروکینگ انستیتوسونون آنالیزورلری‌نین ایران ایله ایلگیلی یازیلاریندا استراتژیک بویوتلار رئالیزم چرچیوه‌سینده و نئولیبرال فلسفه ایشیغیندا یازیلدیغی حالدا ایرانین محتمل گله‌جگی ایله ایلگیلی یوروملاری ایران گرچگینی تماما یانسیتمادیغینا شاهید اولوروق.
بروکینگ انستیتوسو متخصصلری اوزون سوره آمریکا دؤلتینه باغلی چئشیدلی استراتژیک گوونلیک مرکزلرینده چالیشانلاردیر. یوزلرجه متخصصی اولان بو مرکزین ایران متخصصلری جان آلن، دانیل بیمان، روبرت اینهورن، استوان هیدمان، مارتین ایندیک، سوزانه مالنی، ولی نصر، ریچارد نیفیو و شیبلی تیلهامی کیمی شخصلر اولموشدور. بو متخصصلرین یازیلاری‌نین چوخو اورتادوغو باغلامیندا ایرانین استراتژیلری و گوندمله ایلگیلی خبر آنالیزلری‌دیر. آنجاق بو متخصصلر طرفیندن قلمه آلینان اوزون یازیلار یا کیتابلاری اوخودوغوموزدا ایرانین تاریخی گئچمیشی ایله باغلی ایشلتدیکلری قایناقلارین اوریانتالیست قایناقلار یا دا ایرانی بیر پارس مدنیتی‌نین داوامی اولدوغونو گؤسترن قایناقلار اولدوغو گؤرونور. عینی مسئله باشقا مرکزلرده چالیشان ایران متخصصلری‌نین یازیلاریندا دا موجوددور. بونو کؤروکله‌ییب شیدّتلندیرن آرتی فاکتور او مرکزلرده چالیشان ایرانلی و ایران کؤکنلی متخصصلرین وارلیغیدیر. ایراندا فارس انسانی‌نین ذهنیتینه اوتوران و بیر کولتور حالینا گلن پان فارسیسم و فارس کولتورونون اوستونلویو ایران اسلام جمهوریتی طرفداری یا مخالفی تانیمیندان ایرانلیلق کیملیگینی پارس کیملیگی گؤرور و بو آماجا چالیشیر. نئجه کی، بروکینگ انستیتوسو اوچون آدلارینی چکدیگیمیز ایران متخصصلری ایچینده یانلیز ولی نصر ایرانلیدیر. ولی نصر آمریکادا یاشایان اونلو فلسفه اوستادی سید حسین نصرین اوغلودور. سید حسین نصر دوشونجه‌سی‌نین کؤکلری مریمیّه فرقه‌سی‌نین داوامیدیر کی، تماما اسکی پارس مدنیتی پروپاقانداسی چرچیوه‌سینده شکیللنمیش و بو چیزگه ولی نصرین یازیلاری و دوشونجه‌سینه یانسیمیشدیر.
بوگون ایران و گونئی آذربایجان تورکلری آدینا فعالیت گؤسترن بوتون آیدینلار و قروپلار ایراندا تورک وارلیغینی اولوسلارآراسی مئدیایا داشیماقداچابا گؤستریب و ایرانداکی تورکلرین دورومو اولوسلارآراسی دوشونجه قورولوشلاری و مئدیایا یانسیمالیدیر. بونون ان فایدالی و قیسا سوره‌ده جواب وئرن یولو ایراندا تورک وارلیغینی و گونئی آذربایجان مسئله‌سینی آنلادان و بیلیمسل چرچیوه‌ده یازیلان اینگیلیزجه یازی، خبر، خبر آنالیزلری و کیتابلارلا اولمالیدیر.
….
سلیم خورشیدی- تبریز آراشدیرمالاری مرکزی اوزمانی
قایناق: تبریز آراشدیرمالاری مرکزی سایتی
….
