به دوره عباس میرزا که آزربایجان میان قاجارها و تزارها منطقه جنگی بود، نخستین اقدامات نوگرایانه بر اساس ضرورت و رفع نیازهای قشون، انتظام مالیه و مسائل اجرایی در آزربایجآن‌که یکی از ایالت‌های ممالک محروسه بود، شروع شد.

عباس میرزا با آگاهی که از تحولات دنیای غرب به دست آورده بود، با درایت و اهتمام به مدرنیزاسیون روی آورد و با اولویت نوسازی قشون، به لایه‌های دیگری از لوازم و الزامات دنیای معاصر خود پرداخت؛ اعزام محصل به فرنگ- ایجاد مدارس با شیوه‌های نوین آموزشی- تفکیک حوزه‌های سیاسی از امور و متصدیان مذهبی- تأسیس کارخانه‌های توپ‌ریزی، اسلحه‌سازی- توجه به زمینه‌های فرهنگی تحول اجتماعی نظیر روزنامه‌نگاری، ترجمه کتاب‌های غربی و ایجاد بسترهای لازم برای دگردیسی اقتصادی و تجاری، ازجمله اقداماتی هستند که پایه‌های اولیه مدرن گرایی در آزربایجان را پدید آورده‌اند.

در کنار اقدامات عباس میرزا، عده‌ای از نخبگان فرهنگی آزربایجان هم با کسب معلوماتی از دانش و فکر مدرن، اندیشه‌های تازه‌ای را در نوشته‌های خود مطرح کردند؛ طرفه آن‌که آزربایجان به‌واسطه موقعیت جغرافیایی و به لحاظ فرهنگ متساهل ترکی، از کانال‌های روسیه و عثمانی، ایده‌ها و علوم غربی را جذب و برای مدرنیزاسیون اقتصادی و اجتماعی، بنیان‌های اندیشگی و معرفتی تدارک دیدند.

فتحعلی آخوندزاده که به خاطر ایده‌هایش در مرز ناسیونالیسم ترک و فارس جای گرفته، با تألیف «آلدنمیش کواکب» نخستین رمان ترکی را نگاشت؛ همو نخستین متن انتقاد سیاسی و مذهبی را در «کمال الدوله مکتوبلاری» عرضه نمود.

همان دوران اوزئیر حاجی بیگف توانست با خلاقیت و نوآوری، موسیقی کلاسیک مدرن آزربایجان را پایه‌ریزی کند.

حسن بیگ زردابی و جلیل محمد قلیزاده هم نخستین نشریات را به جامعه ترک آزربایجان ارمغان آوردند؛ دیگر مدرن اندیشان آزربایجآن‌که در ساحه های سیاسی و اقتصادی فعالیت می کردند، به نوسازی اقتصاد و سیاست همت گماشته و دوره اول مدرن گرایی در آزربایجان را بنیاد نهادند.

اجرایی شدن ایده ها و افکار مدرن اندیشان آزربایجان در رویداد مشروطیت به بار نشست؛ هم زمان با جدال مشروطه خواهی، انجمن غیبی در تبریز با رهبری علی مسیو توانست نخستین تجربه‌های اداره مدرن ایالت آزربایجان را به آزمون گذاشته، الگویی برای دیگر ایالات ممالک محروسه ایران شده و زیرساخت‌های فکری و معرفتی تهیه و تصویب قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی را در دوره اول مجلس شورای ملی پی افکند.

علی مسیو از یک‌سو با شناخت نقش و اهمیت امر سیاسی در دنیای مدرن و از سوی دیگر با آگاهی که از شیوه کشورداری شورایی ترکان داشت، انجمن غیبی را در تبریز چونان مجلس محلی تثبیت کرد و توانست انتظام و امنیت را برای اهالی ایالت آزربایجان به شیوه‌ای اجتماعی و آزادانه تأمین کند. او مشروطیت را در مدرنیته بنیان نهاد و مدرنیته را با مشروطیت در آزربایجان به منصه ظهور رساند.

علی اصغر حقدار