ادبیاتیمیزین آوروپا مئتودلاری ایله فورمالاشماسینین اساسینی قویانلاردان بیری عبدالله سور’ون عؤمور یولوندان و یارادیجیلیغی
روسییا قافقازی ایشغال ائتدیکدن سونرا اونو ایسته دیگی کیمی اینضیباطی واحیدلره آییرمیشدی. آزربایجانین قوزئیینده‌کی بؤلگه‌لر دایره‌لره داخیل ائدیلمیش و اساس حیصه‌سی ایسه باکی و یئلیزاوتپول قوبئرنییالارینا آیریلمیشدیر. اسارت آلتیندا اولماسینا باخمایاراق طبیعی ثروتلرینه و اینسان پوتئنسیالینا گؤره آزربایجان سورعتله اینکیشاف ائد‌رک روسییانین بیر چوخ مرکزی بؤلگه‌لرینی گئریده قویموشدور.
روسییانین ایشغالیندان سونرا قدیم گنجه‌نین ده آدی دییشیله‌رک چارین آروادینین شرفینه یئلزاوتپول آدلاندیریلمیشدیر. شهری یئلزاوتپول دئییل، اؤز آدی ایله گنجه آدلاندیران ایسه جریمه‌له‌نیردی. جریمه‌لره، تضییقلره باخمایاراق خالق شهره گنجه دئمکدن ال گؤتورموردو.
رسمی سندلرده عبدالله آغامحمد اوغلو محمدزادنین ده ۱۸۸۳-جو ایل ایولون ۲۳-ده گنجه شهرینده دوغولدوغو قئید ائدیلیر. اونون اؤلومو عرفه‌سینده باکی‌دا نشر اولونان «ایقبال» قزئتی ایسه ادیبین ۱۸۷۹-جی ایلده آنادان اولدوغونو یازمیشدیر. ایلک تحصیلینی محله مکتبینده آلان، بورادا «قرآن» اوخوماغی، شریعتی اؤیره‌نن، عرب و فارس دیللری ایله تانیش اولان عبدالله ین والیدئیینلری شهرین ان نفوذلو تحصیل اوجاقلاریندا اولان خئیرییه مکتبینه گؤندریرلر.
مکتبین نومونه شاگیردلریندن اولان عبدالله آغامحمد اوغلو اؤزوندن آشاغی صینیفلرده اوخویانلارا درسلرینی حاضیرلاماغا کؤمک ائتمه‌سینی تاپشیریرلار. اصلینده بو او دؤورون مدره‌سه‌لرین‌ده خاراکتئریک بیر حال ایدی. الاچی شاگیردلر ضعیف اوخویانلارا یاردیم ائتمکله اؤزلری ده همین درسی تکرارلامیش، هم ده پئداگوژی تجروبه توپلامیش اولوردولار.
خئیرییه مدره‌سه‌سین‌ده دینی علملرله یاناشی، دونیوی علملر ده تدریس ائدیلدییندن اورانی بیتیره‌نلرین ریاضیاتا، هند‌سه‌یه، جوغرافییایا، کیمیایا دایر معین بیلیکلری اولوردو. بو دا ماذونلارین موختلیف ساحه‌لرده ایشله‌یه بیلمه‌سینه شرایط یارادیردی.
درس الاچیسی و اجتماعی ایشلرده فعال اولان عبدالله آغامحمد اوغلونون خئیرییه مدره‌سه‌سینی بیتیردیکدن سونرا، یعنی ۱۸۹۸-جی ایلده اوخودوغو مکتبه معلم تعیین ائدیرلر. آز زامان‌دا نومونه معلم کیمی تانینان عبدالله آغامحمد اوغلو قزئت و ژورناللارا عبدالله سور، عبدالله توفیق، عبدالله محمدزاده ایمضاسی ایله مقاله‌لر یازماغا باشلاییر.
محمدآغا شاهتاختینسکی قافقاز جانیشینلیینین مرکزی اولان تبیلیسی سحرینده «شرقی روس» قزئتینی نشره باشلایاندا عبدالله سورو دا دعوت ائدیر. بیرلیکده ایشه باشلاییرلار. دیلیمیزده نشر اولونان ایلک گونده‌لیک قزئتده عبدالله سور اساساً ادبیات مسئله‌لرینه دایر مقاله‌لر یازیر.اقتصادی جهتدن گئتدیکجه ضعیفله‌ین روسییادا بیر قاریشیقلیق باشلاییر. حاکم دایره‌لر اصلاحاتلارلا اؤلکه‌نی اقتصادی باتاقلیقدان قورتارماق اوچون حاکمیتلرینین عؤمرونو اوزاتماق اوچون میللتلر آراسیندا عداوتی قیزیشدیریر، خصوصاً تورک-موسلمان خالقلارینا قارشی سرت مؤقع توتور. بو دا قافقازدا ائرمنی-موسلمان داعواسی کیمی تانینان موناقیشه‌نین اساسینی قویور.
گنجه‌ده بیر قروپ آزربایجانلی ضیالی چار حکومتینین سیلاحلاندیردیغی و تحریک ائتدیگی ائرمنی قولدورلارینین باسقینلاریندان خالقی قوروماق اوچون «دیفاعی» آدلی گیزلی تشکیلات قورورلار. لاکین بوتون جدی-جهدلره باخمایاراق قارشی‌دورما قافقازی بورویور و اونلارلا اینسانین اؤلدورولمه‌سینه سبب اولور.
اقتصادی چتینلیک و چار سئنزوراسینین تضییقلری ۱۹۰۵-جی ایلده «شرقی روس» قزئتینین باغلانماسینا سبب اولور.
«حیات»، «ایرشاد»، «فیوضات»، «ترقی»، «حقیقت»، «مکتب» و ب. قزئت و ژورناللاردا اجتماعی قوسورلاری تنقید ائد‌ن، خالقی معاریف و مدنیته چاغیران، اجتماعی، مدنی اینکیشافا دایر تکلیفلر ایر‌ه لی سور‌ن عبدالله سور تبیلیسیدن باکییا گله‌رک بئش-آلتی آیا قدر بورادا یاشامیش‌دیر.
باکی‌دان ایستانبولا گئده‌رک اونیوئرسیتئتین ادبیات-تاریخ فاکولته‌سینه داخیل اولان عبدالله سورون یارادیجیلیغیندا دا بیر دییشیک‌لیک باش وئریر. او، داها چوخ ادبیاتشوناسلیقلا باغلی مقاله‌لر یازماغا باشلاییر.
ایستانبول‌دا تحصیل آلدیغی ایللرده چوخ مادی سیخینتی کئچیرن، ان اوجوز یئمکخانالاردا یئمک یئیه‌ن عبدالله سور بؤیوک بیر شؤوقله گونونون چوخونو کیتابخانالاردا کئچیریر. تورک ادبیاتینا دایر چاپ اولونان و الیازما شکلینده اولان ماتئریاللارلا تانیش اولور. اوخویوب-اؤیرندیکلری و آراشدیردیقلاری حاقیندا ایستانبول‌داکی قزئتلره مقاله‌لر یازماقلا یاناشی، عثمانلی ادبیاتی حاقدا آراش‌دیرمالار آپاریر، ایبراهیم شیناسینین “شاعرین ائوله‌نمه‌سی” اثرینی تورکییه تورکجه‌سیندن آزربایجان تورکجه‌سینه چئویریر. روس دیلینده یازیلمیش اولان جوغرافییایا دایر بیر کیتابی دا عثمانلی تورکجه‌سینه چئویرن عبدالله سور بونلاردان علاوه اوچ جیلدلیک بیر آنتالوگییا حاضیرلاماغا باشلاییر.
۱۹۰۸-جی ایلین نویابر آیینا قدر ایستانبول‌دا یاشایان عبدالله سور اونیوئرسیتئتی بیتیردیکدن سونرا گنجه شهرینه دؤنور.
گنجه‌ده‌کی مدرسه-روحانییه‌ده معلم ایشله‌مه‌یه باشلایان عبدالله سور قافقازین موختلیف مطبوعات اورقانلارینا محمدزاده، قافقاسییالی، توفیق، گنجه‌لی، عبدالله محمدزاده، بیر آدام و باشقا ایمضالارلا مقاله‌لر یازماقلا یاناشی، ایستانبول‌دا باشلامیش اولدوغو ان بؤیوک و ان اؤنملی اثرینین – «تورک ادبیاتینا بیر باخیش» کیتابی اوزرینده ایشینی داوام ائتدیریر.
۱۹۰۸-جی ایلده حجمی مین صحیفه‌دن آرتیق اولان بو کیتابی بیتیریر و تبیلیسییه گئده‌رک اورادا عمر فایق نعمان‌زاده و جلیل محمدقولوزاده نین تاجیر علی عسگر باقیروفلا بیرگه آچدیقلاری «غیرت» مطبعه‌سینده چاپ ائتدیرمک ایستییر. «موللا نصرالدین” ژورنالی ۱۹۰۸-جی ایلده نشر ائتدیگی ۵۰-جی ساییندا “ادبیات ماراقلیلارینا موژده” مقاله‌سینده بو کیتاب حاقدا گئنیش معلومات وئرمیش و کیتابا آبونه حاقیندا اعلان دا درج ائتمیش‌دیر.
چوخ تأسف کی، کیتاب چاپ اولونمامیش عبدالله سورون اؤلوموندن سونرا الیازمانین چوخ حیصه‌سی ایتمیش، یالنیز آیری-آیری پارچالاری قالمیشدیر.
عبدالله سور ایستعدادلی گنجلری اوزه چیخارماق، اونلارین تحصیللرینه کؤمک مقصدیله ۱۹۱۰-جو ایلده گنجه‌ده “ادبیات و صنعت” جمعیتی یاراتمیشدیر. جمعیت یئنی ادبیات و صنعت اثرلرینی اورتایا چیخارماق اوچون موسابیقه‌لر ده تشکیل ائدیردی.
ادبیات تاریخینین آراشدیریلماسی ایله آردیجیل مشغول اولان عبدالله سور بدیعی اثرلرین دیل و اوسلوبون ساده لیگینه، گئنیش خالق کوتله‌سی طرفیندن باشا دوشولمه‌سینه بؤیوک اؤنم وئرمیش‌دیر. او، بؤیوک نفوذ صاحبی عبدالحق، توفیق فیکرت، محمد هادی کیمی گؤرکملی شاعر و یازیچیلارین اثرلرینده عرب، فارس چوخ‌لوغونو تنقید ائتمیش، اونلارین دیلینین آغیرلیغینی اثرلرین‌ده‌کی فیکرین و دوشونجه‌لرین باشا دوشولمه‌سینه انگل یاراتدیغینی سؤیلمیش‌دیر.
ادبیات تاریخچیمیز فریدون بی کؤچرلینی معلمی سایان عبدالله سور “آزربایجان ادبیاتی” اثرینین یازیلماسیندا اونا کؤمک ائتمیش‌دیر. مشهور شاعریمیز احمد جاوادین و اونلارلا گنجین میللی روحدا بؤیومه‌سینه یاردیمچی اولان عبدالله سور ۱۹۱۲-جی ایلده خسته‌لنه‌رک تبلیسییه موعالیجه‌یه گئدیر. ایکی آیا یاخین خستخانادا یاتسا دا، حکیملر اوچ دفعه کور باغارساق ایلتیهابینا گؤره جراحییه عملیاتی آپارسالار دا، اؤلومون پنجه‌سیندن خلاص ائده بیلمیرلر. مای آیینین ۸-ده خستخانادا دونیاسینی دییشیر و جسدینی گتیریب گنجه‌ده‌کی سبیسکار قبریستانلیغیندا دفن ائدیرلر.
باکی‌دا نشر اولونان «ایقبال» قزئتی اونون دفنی موناسیبتیله ۱۹۱۲-جی ایلین مای آیینین ۱۶ چاپ ائتدیگی مقاله‌ده یازیردی: «بو سیرادا مدرسه-روحانییه‌نین معصوم بالالاری قاپینین اؤنونده بایاتیلاردان اوخویورلاردی:
جاوان اؤلدون، دونیادان کام آلمادین،
چوخ چالیشدین، زحمتدن هئچ دویمادین،
افسوس کی، فیکرینه نایل اولمادین،
آغلا، قارداش! آغلامالی گونون‌دور!
چیخارمایاق یاددان بیز تئز اونلاری،
هئپ وطنه قوربان اولموش جانلاری،
تانری قبول ائتسین بو قوربانلاری،
آغلا، قارداش! آغلامالی گونون‌دور!
عبدالله سورون شاگیردی اولموش احمد جاواد دا سئویملی معلمینین اؤلوموندن تأثیرلنه رک حوزونلو بیر شعری یازاراق «ایقبال» قزئتینین ۱۷ مای ساییندا چاپ ائتدیرمیش‌دیر.
آزربایجان‌دا سووئت حاکمیتی ایللرینده ایدئولوژی سببلردن، یعنی عبدالله سورون عوموم تورک ادبیاتینین آراشدیردیغینا گؤره اونون یارادیجیلیغینین رسمی شکیلده قاداغان ائدیلمه‌سی ده سویوق و لاقئیید بیر موناسیبت واردی. سووئتلرین داغیلماسیندان سونرا عبدالله سور یارادیجیلیغینا دا ماراق آرتدی، حاقیندا مقاله‌لر یازیلدی، درسلیکلرده اونون یارادیجیلیغینا دا گئنیش یئر آیریلدی.
کؤچورن و یایینا حاضیرلایان: “آرازنیوز آراشدیرما مرکزی امکداشلاری”