پس از استقلال آزربایجان شمالی و ارمنستان از اتحادیه جماهیر شوروی منطقه قاراباغ کوهستانی (داغلیق قاراباغ) شاهد درگیری هایی گشت که در نتیجه ی آن نیروهای ارمنی با یاری ارتش روسیه به قتل عام تورکان آزربایجان پرداختند. قساوت های صورت گرفته در این جنایات همچون دریدن شکم زن حامله، بریدن سر کودکان، تجاوز به زنان و دختران و زنده سوزاندن اسیران سبب جلب توجه و واکنش جامعه ی جهانی گشت. علیرغم اینکه جمهوری اسلامی ایران دارای جمعیت عظیم تورک بود که از منظر مذهب نیز هم مذهب با تورکان آزربایجان شمالی بودند حمایت از نیروهای ارمنی را بر یاری رسانی به آزربایجانیان ترجیح داد. این رویکرد دولت مرکزی تهران سبب واکنش روح جمعی تورکان آزربایجان جنوبی گشت و شعارهایی همچون برادری دینی که جمهوری اسلامی ایران از آنها جهت ایجاد همبستگی جمعی در ایران استفاده می کرد تزلزلی جدی به خود دید.

در جنگ قاراباغ که از فوریه ۱۹۸۸ تا مارس ۱۹۹۴ در ناحیه قاراباغ، واقع در جنوب غربی جمهوری آزربایجان روی داد منطقه شاهد کشتارهای گسترده ای همچون نسل کشی خوجالی با هدف پاکسازی منطقه از تورکان شد. یکی‌ از شعرا و نویسندگان مشهور ارمنی به نام زوری بالایان در کتابی‌ تحت عنوان احیا دوباره روحمان؛ از قتل عام خوجالی در تاریخ ۲۶ فوریه ۱۹۹۲ که خود نیز در آن شرکت داشته چنین مینویسد:

“با خاچاتوریان به خانه ای که تصرف کرده بودیم وارد و کودک ۱۳ ساله تورکی رادیدیم که توسط سربازان ارمنی به پنجره اتاق میخکوب شده بود خاچاتوریان برای اینکه جلوی گریه و فریادهای کودک را بگیرد پستان بریده شده مادرش را به زور در دهان وی فرو برد بعد از آن من پوست سر و سینه و شکم کودک را کنده و تایم گرفتم کودک در عرض هفت دقیقه بر اثر شدت خونریزی جان داد و من با این عمل دچار شادی و شعف زاید الوصفی شدم و تمام روحم سر شار از غرور گردید. خاچاتوریان جسد کودک را تکه تکه کرده و در مقابل سگهایی که از نژاد خود ترکها هستند انداخت. شب همانروز این کار را با سه کودک دیگر ترک تکرار کردیم `بدین شکل من به وظیفه خود به عنوان یک ارمنی عمل کرده و یقین دارم که که تمامی‌ ارامنه به ما و کارهایمان افتخار خواهند کرد.” [۱]

محسن محمدزاده در مقاله ای که با عنوان “علت عدم اعلان کمک جمهوری اسلامی ایران به جمهوری آذربایجان چیست؟” که در سایت رجانیوز منتشر شده بود علت عدم حمایت ایران از جمهوری آزربایجان را در جنگ قاراباغ چنین بیان می کند:

“ورود آشکار ایران به جنگ قره باغ، بر خلاف موازین بین المللی بوده و بهانه ای برای ورود نظامی روسیه و حتی آمریکا به منطقه بود. از طرفی با توجه به توان محدود سیاست خارجی ایران در آن برهه، ورود آشکار به مناقشه قره باغ، باعث به حاشیه رفتن مساله فلسطین می گشت که در استراتژی سیاست خارجی ایران پذیرفتنی نبود.” [۲]

یکی از نکاتی که در تحقیقات و مطالعات صورت گرفته در باب این جنگ چندان بر روی آن تمرکز نشده است حضور برخی گروههای شبه نظامی در منطقه جهت کمک به تورکان آزربایجان بود. بنا به سند منتشر شده از سوی سازمان اطلاعات روسیه در خلال جنگ قاراباغ ۵۲۲ مجاهد افغان که متشکل از تورکان اؤزبک بودند راهی مناطق درگیری گشته و به مبارزه ی مسلحانه با نیروهای ارمنی و روسی پرداختند.

شامیل باسایف رهبر گروههای چچن نیز از افراد فعال در جنگ قاراباغ بود. بنا به اظهارنظرهای منتشر شده شامیل باسایف آخرین فردی بود که به دلیل عدم رسیدن کمک مجبور شد شهر شوشا را ترک نماید.  به گزارش‌های خبری روس‌ها، باسایف بعداً گفت که، او و گردانش تنها یکبار در قره‌باغ در جنگ علیه گردان داشناک شکست خوردند. [۳]

از دیگر گروههای چریک فعال در جنگ قاراباغ گردان روزگار[۴] متشکل از نیروهای حزب حرکت ملی ترکیه که تحت عنوان اولکوجولر (ایده آلیستها) شناخته می شوند بود. فرماندهی این گردان را یوسف ضیا آرپاجیک بر عهده داشت که به صورت داوطلبانه در این جنگ شرکت کرده بوند.

با حضور نیروهای شبه نظامی از کشورهای مختلف مسلمان که تمامی آنها سنی مذهب بودند و برای کمک به شیعیان تورک آزربایجان در جنگ قاراباغ راهی آزربایجان گشته بودند برخی از اعضای تورک سپاه پاسداران جمهوری اسلامی ایران شروع به اعتراض به سیاستهای حکومت مرکزی تهران نمودند. اکثر فرماندهانی که در آن دوران از سیاستهای دولت مرکزی انتقاد نموده بودند بعدها در سانحه های مختلف نظامی جان باختند و شایعه ی تصفیه شان از سپاه قدرت گرفت. مهمترین فردی که اطلاعات سپاهیان ناراضی را در اختیار دولت مرکزی می داد و در تصفیه ی فرماندهان سپاه که خواهان کمک به مردم قاراباغ بودند نقش داشت منصور حقیقت پور بود که از سوی دولت تهران به عنوان مشاور نظامی-سیاسی به آزربایجان فرستاده شده بود. در سند سازمان اطلاعات روسیه که منتشر شده است سخن از ۵۰ چریک از ایران می رود که در جنگ قاراباغ شرکت داشتند. حمایت آشکار جمهوری اسلامی ایران از نیروهای ارمنی که بعدها در قالب حمایت ایران از ارمنستان ادامه پیدا کرد از مهمترین ضربات بر ادعاهای جمهوری اسلامی ایران بر مسئله ی اسلامیت بود که سبب دلسردی بسیاری از نیروها در آزربایجان جنوبی گشت که سخنان تهران در خصوص برادری دینی را باور نموده بودند و در اشکال گوناگون در جامعه ی تورک آزربایجان جنوبی نمود یافت.

پانوشتها:

[۱] زوری بالایان،احیا دوباره روحمان- نشریه وانادزور، ۱۹۹۶، صفحه ۲۶۰ تا ۲۶۲

[۲] متن کامل: https://goo.gl/XfWphN

[3] Yossef Bodansky (2008). Chechen Jihad: Al Qaeda’s Training Ground and the Next Wave of Terror 

[۴] روزگار در زبان تورکی مورد استفاده در در تورکیه در معنای باد مورد استفاده قرار می گیرد.

مرکز تحقیقات تشکیلات مقاومت ملی آزربایجان