نوت: آشاغیداکی کؤچورولن یازی سون زامانلاردا تورکییه’ده یاییملانان ” سیا’نین تورک جاسوسو” آدلی بیر کیتابدان آلینیبدیر. بو کیتاب بیوگرافی صورتینده قلمه آلینیب و 540 صحیفه یه شامیل دیر کی یانلیز ایران، آزربایجان و تورکییه’ده تورکچولوک’له ایلگیلی اولان نئچه صحیفه سی کؤچورولوبدور.

یازار حاققیندا: انور آلتایلی، 1944 ایلینده آدانا’نین جئیهان ایلچه سینده ( ماحالیندا) دونیایا گلدی. 1958’ده بورسا ایشیقلار عسگری لیسه سینده اوخومایا باشلادی. آنجاق طلعت آیدمیر’ین داربه (کودتا) گیریشیمی سونوجوندا 1439 حرب اوخولو اؤیرنجیلری ایله بیرلیکده توتوقلاندی. آلتایلی، حرب اوخولوندان آیریلدیقدان سونرا گیردیغی آنکارا حقوق فاکولته سیندن 1967’ده مأذون اولدو. 1968’ده ژنرال فؤاد دوغو طرفیندن میت’ه ( میللی ایستیخبارات تشکیلاتی’نا ) آلیندی و میت’ین ایلک سوویئت اولوغو اولاراق ائییتیلدی. 1977-1980 ایللری آراسیندا گئنل مودورو ده اولدوغو “هرگون” قزئته سینین باش یازاری اولاراق چالیشدی. 90’لی ایللرین باشیندا سوویئتلر بیرلیگی’نین داغیلماسییلا بیرلیکده یئنی اورتا آسیا جمهورییتلری نین قورولماسیندا و یاپیلاندیرماسیندا ائتگین بیر رول اوینادی. یاشامی، “بؤیوک اویونداکی تورک؛ انور آلتایلی” آدییلا عیرفان اولکو طرفیندن قلمه آلیندی.

آلتایلی’نین “اسیر تورک ائللرینده 90 گون” ایله “کمونیست تئوریلر و سوویئت یاییلما سییاستی” آدلی کیتابلاری و بیرچوخ مقاله و آراشدیرمالاری بولونور.

 

روزی نازار کیمدیر؟

19 یاشیندا بیر حرب اوخولو اؤیرنجی سی، 1963 ایلی نین 21 ماییس گئجه سی 1.459 حرب اوخولو اؤیرنجی سی کیمی آلارم سسلریله اویانیر، بیرنئه دقیقه ایچینده اونیفورماسینی گئییر، سیلاحینی قوشانیر و اوخولو ایچ آولوساندیکی ایجتیماعی یئرینده توپلانماقدا اولان آرخاداشلارینا قاتیلیر. حرب اوخولونون عسگری قوموتانی طلعت آیدمیر، بیر عسگری داربه (کودتا) ایله حکومتی دئوریمک اوچون اؤزونه باغلی سوبایلارلا اوخولا گیرمیش و اوخولون یؤنه دیمینی اله گئچیرمیشدیر. آلارم تعلیماتینی وئرن ده اودور. آلبای طلعت آیدمیر’ین کودتا تشبوثو باشاریسیزلیقلا سونوجلانیر. طلعت آیدمیر و مین باشی فتحی گورجان آسیلاراق اعدام ائدیلیرلر.

او 1.459 حرب اوخولو اؤیرنجی سیندن بیری ده منیدیم. هر نه قدر داها سونرا عسگری محکمه ده برائت ائتمیش اولساق دا هامیمیز اوخولدان آتیلدیق. آنکارا اونیوئرسیته سی حقوق فاکولته سینده حقوق ائیتیمینه باشلادیم. بوآرادا حایاتیمی ایدامه ائتدیرمک اوچون ده “یئنی ایستانبول” قزئته سینده چالیشیردیم. بابا دوستو اؤزبک آسیللی روزی، او سیرادا آنکارا’دا آمئریکا بؤیوک ائلچی لیگینده سییا ( CİA ) گؤرولیسییدی. بیرگون قزئته یه گلن روزی، منه اؤزونونده اؤزبک اصیللی بیر تورکوستانلی اولدوغونو سؤیله دی و بئله جه تانیشمیش اولدوق.

روزی ایله تانیشمامیزین اوزه ریندن آشاغی یوخاری یاریم عصر گئچدی. منیم میللی ایستیخبارات تشکیلاتی (میت-MİT ) منسوبو اولدوغوم بیر نئچه ایل خاریج، روزی ایله یاخینلیغیم و آغابی-کیچیک قارداش ایلیشگیم همیشه دوام ائتدی. رحمتلی میت ( MİT) موستشاری فؤاد دوغو’یا منی توصیه ائدنلردن بیریسی ده روزی نازار’دی. رحمتلی آلپ ارسلان تورکش و بای میرزا هاییت’ینده توصیه ده بولونانلار آراسیندا اولدوغونو بیلیرم. میت’ه ( MİT‘ه ) گیردیگیمده روزی و من آرتیق ایکی آیری سرویسین منسوبویدوق. و بو سوره ظرفینده هئچ گؤروشمه دیک. سرویس تربییه سی و قوراللار ائله گرکتیریردی. روزی ایله تماسیم من میت’دن ( MİT‘دن ) ایستیعفا ائتدیکدن سونرا اونون آلمانیا، بون’دا آمئریکا بؤیوک ائلچی لیگینده سییا ( CİA ) گؤره ولیسی اولاراق چالیشدیغی دؤنمده تکرار باشلادی و بوگونه قدر دوام ائتدی.

روزی’نین سووئت لر بیرلیگینده ایلک گنجلیک ایللریندن اعتبارا کمونیست پارتی یه اویه اولدوغو زامانلاردا، قیزیل اوردو سوبایی اولدوغو دؤنمده، تورکوستان لئژیونلاری صفلرینده نازی آلمانییاسی’نین بیر سوبایی اولدوغو ایللرده و داها سونرا 40 ایل آشقین گؤرو یاپدیغی سییا ( CİA ) دؤنمینده هئچ ده ییشمه ین بیر حایات چیزگی سی واردیر. اونون قیزیل آلماسی تورکوستاندیر. اونون هدفی، سوویئتلر بیرلیگی داغیلمادان اؤنجه، سوویئت سؤمورگه سی اولان بئش اورتا آسیا جمهورییتی نین باغیمسیزلیقلارینا قووشمالاری و آدی تورکوستان اولان بو جغرافییا دا بونلارین تورکوستان دؤولت لر فئدراسییونو آدی آلتیندا بیر آرایا گلمه لرییدی. منی و روزی’یی دوست ائدن و بو دوستلوغون یاریم عصیردیر سورمه سینی ساغلایان تمل سبب ده  ایکی میزین عئینی غایه یه، تورکوستان فیکرینه اینانمیش اولمامیزدیر. اوندا و منده ده ییشمه ین، تورکوستان غایه سینه یؤنه لیک حایات چیزگیمیزدیر.

سول دونیا گؤروشلو تورک آیدینی اوچون روزی، تورکییه’ده 1959-1971 ایللری آراسیندا گؤره و یاپمیش بیر سییا ( CİA ) مامورودو. کودتالاردا، کودتا تشبوثلرینده بارماغی واردیر.اصلینده گرچک چوخ داها باشقا و قارماشیقدیر. روزی’نین حایات حئکایه سی بیر داعوا آدامی نین حایات حئکایه سی دی. کمونیست سووئتلر بیرلیگینده، نازی آلمانییاسیندا و آمئریکادا گؤره و یاپدیغی قوروملارین تامامیندا اونون هدفی باغیمسیز تورکوستان غایه سینه اولاشماق اولموشدور.

روزی 20.یوز ایل تورکوستان تاریخی نین حالا حایاتدا اولان ان اؤنملی شخصیتی دیر. ایکینجی دونیا ساواشی دؤنمینده نازی آلمانییاسیندا تورکوستان لئژیونئرلری بونیه سینده، ساواش سونراسیندا آمئریکادا سییا ( CİA ) ایچینده اوینادیغی رول آنجاق بیر تاریخی شخصیتین اوینایا بیله جه یی رولودور.

ایکینجی دونیا ساواشی سونراسیندا باشلاییب 90’لی ایللرین  باشیندا سوویئتلر بیرلیگی داغیلانجایانا قدر دوام ائدن سویوق ساواش سیراسیندا طرفلری، صاحیب اولدوقلاری و بوتون اینسانلیغی دریندن ائتگی له یه جک نوکلئر ( هسته ای) سیلاحلاری قوللانماقدان جایدیران تک گرچک، باتی و دوغو بلوکلاری آراسیندا قورخونون ساغلادیغی دهشت دنگه سییدی. باتی، ساواشی اتم بمباسی قوللاناراق دییل، سوویئت لر بیرلیگی نین ایکی اؤنملی ضعفینی قوللاناراق قازانمیشدیر. بونلاردان بیرینجی سی ائکونومی، ایکینجی سی ایسه میللیتلر مسئله سی دیر. 

باتی، سویوق ساواش ایللرینده، سوویئتلر بیرلیگی سینیرلای ایچینده یاشایان روس اولمایان میللتلرین سوویئتلر بیرلیگیندن آیریلاراق باغیمسیز دؤولتلر قورما چابالارینا دستک وئرمیشدیر. یعنی میللیتلر مسئله سینین سوویئت دؤولتی نین ان جیددی مسئله لریندن بیری اولاراق وارلیغینی سوردورمه سی اوچون اولاغان اوستو غئیرت صرف ائتمیشدیر.

آمئریکا’دا سییا ( CİA ) ایچینده بو مسئله ده هرحالدا ان ائتگین و اؤنملی شخصییتلردن بیریسی وزی نازار’دیر. آمئریکا’نین سوویئت’لره قارشی میللیتلر مسئله سینی قوللانماسیندا روزی’نین اوینادیغی رول، بو کیتابین ایلگیلی بؤلوملرینده ده گؤروله جه یی اوزه ره، اولاغان اوستو نئجه لیکده دیر. یعنی روزی، بؤیوک بیر ایمپراطورلوغون چؤکمه سینده و داغیلماسیندا ول آلان اویونجولارین ان اؤنده گلنلریندندیر.

اوچ رژیم آلتیندا یاشانمیش، یوز ایله یاخین بیر حایات، روس چارلیغی حاکیمییتینده کی تورکوستان’دا کمونیست’له ره ایقتیدار یولونو آچان 1917 ائکیم دئوریمی سیراسیندا دونیایا گلن روزی، جوجوقلوغو و ایلک گنجلیک ایللرینی سوویئت’لر بیرلیگینده گئچیریر. عائله سی بو بحرانلی دؤنمده دوغان جوجوغو روزی ایسمینی وئریر. ایسمینین ایکی آنلامی واردیر. بیرینجی سی گوندوزه عائید آیدینلیق دیر. بودا عائله نین گله جه یه دؤنوک اومودونو یانسیدی. ایکینجی سی ایسه قیسمت و نصیب آنلامیندادیر کی، بودا یئنه عائله نین اونو نئجه بیر جوشقویلا باغرینا باسدیغی نین گؤسترگه سی دیر. روزی’نین حئکایه سی، سانکی آدی نین ایلک آنلامی نین حاققینی وئریرجه سینه، 20.یوز ایلین ان قارانلیق صحیفه لرینی آیدینلاداجاق، هئچ دوخونولمامیش تاریخ صحیفه لرینی گون ایشیغینا چیخاراجاق بیر حئکایه دیر.

جوجوقلوق ایللری 1920’لرین ایچ ساواشینا و آردیندان یئنی ائکونومی پولیتیکاسینا شاهیدلیک ائدر. آردیندان کوللئکتیولشدیرمه نین گتیردیگی ییخیم، یوخسوللوق، آجلیق و سفالتی گؤرور. 1930’لو ایللرده میلیونلارجا اینسانین قتل ائتدیغی استالین’ین “قیزیل تئرور”ونه بیره بیر شاهید اولور.

گنج بیر آیدین اولاراق میلیونلارجا اینسانین اورتادان قالدیریلدیغی بیر دؤنمده، اطرافینداکی اؤزوندن داها یاشلی یوزلرجه دوستون، اؤلکه سی نین مسئله لری اوزه رینه بئیین یوران گنج اینسانلارین ایللر ایچینده سوویئت گیزلی سئرویس آژانلاری طرفیندن توتوقلاناراق یوخ ائدیلدیگینه شاهید اولور. ایکینجی دونیا ساواشی’نی اؤنجه قیزیل اوردو سوبایی اولاراق سوویئت اوردوسو صف لرینده، داها سونرادا آلمان اوردوسو صف لرینده، آلمان قارا (زمینی) قووتلری قومودانلیغینین ( فرماندهی سی نین) بیر سوبایی اولاراق یاشار. آما، او ساوورولدوغو هر یئره، دوغوب، بؤیودویو و عئشقله باغلی اولدوغو تورکوستان فیکرینی گؤتورور. گؤتورمکله قالماز، اونون اوچون دینلنمک بیلمه دن یاشار. سوره کلی رویالاریندا گؤردویو آناسی نی، اونا بو مجادیله سینده ان بؤیوک کمک دیر.

اینسانلیق تاریخی نین ان قانلی، ان آجیماسیز، ان وحشی ساواشی اولان ایکینجی دونیا ساواشی’نین جانلی تانیغی دیر روزی. ایکینجی دونیا ساواشی باشلادیغیندا قیزیل اوردو صف لرینده عسگره آلینان میلیونلارجا اورتاآسیالی گنجدن بیری دیر. ساواش ایللرینده بو گنجلردن چوخ آزی حتی قالما شانسینا صاحیب اولور. روزی هرگون اؤلومله قارشی-قارشییا اولماسینا رغما تانری’نین حایاتدا قالما ایذنی وئردیگی آز سایی دا طالعلی گنجدن بیری دیر.  

ساواشین ایلک ایللرینده آلمانلار اسیر دوشن اورتا آسیالی چاره سیز، طالع سیز گنجلردن یوزمینلرجه سی اسیر کمپ لرینده آجلیق و خسته لیق سببی ایله حایاتا وداع ائدر. حایاتدا قالانلارسا یئریین بیرر اسکیلئتدیر و یاشایا بیلمک اوچون، او دؤنمده آلمانیادا قورولان میللی لئژیونلاردا آلمان اوردوسو صفلرینده روسییایا قارشی ساواشماقدان باشقا چاره لری یوخدور. ایکینجی دونیا ساواشی سیراسیندا آلمان قارا ( زمینی) قووتلرینده گؤنوللولر قوموتانلیغینیا باغلی اولاراق فعالیت گؤسترن میللی لئژیونلار ایچینده ان گوجلو، ان قالابالیق اولانی، بونیه سینده اورتا آسییالی عسگرلری باریندیران تورکوستان لئژیونودور. بو عسگرلرین سایی سی نین یوزمیندن چوخ اولدوغونو بیلیریک. بوگونه قدر نه تورکوستان میللی بیرلیک کمیته سی نه ده تورکوستان لئژیونلاری حاققیندا چوخ دئتایلی بیلیمسل بیر چالیشما یاپیلمیشدیر.

تورکوستان میللی بیرلیک کمیته سی و تورکوستان لئژیونلاری تاریخی، تورکوستان تاریخی نین بیلینمه ین، آنجاق ان اؤنملی صفحه لریندن بیریدیر. باغیمسیزلیق آتشی نین موحافیظه ائدیلدیگی، باغیمسیزلیق اوغرونا بلکی ده ان سون اورگانیزه سیلاحلی موجادیله یی سمبلیزه ائدرلر. روزی’نین حایاتینی مرکزه آلان بو چالیشمایلا، تورکوستان تاریخی نین بو بیلینمه ین صفحه لرینه قیسما ده اولسا ایشیق توتدوغوم اینانجینداییم.

روزی، سویوق ساواش ایللری نین ده هم اؤنملی بیر شخصیتی هم ده اؤنملی بیر تانیغی دیر. بو ایللری بیر سییا ( CİA ) منسوبو اولاراق یاشایان روزی’نین حایاتی، بیزه سویوق ساواشین باشقا بی اوزونو گؤسته ریر. سویوق ساواشین طرفلریندن، همده فعلا ساواشان ساواشان طفلریندن بیری سی دیر روزی. او دؤنده آمئریکا’نین سویوق ساواش سیلاحلاری، قوروملاری واردیر. سوویئتلر بیرلیگی نین ده آیری سویوق ساواش آراجلاری واردیر. آمئریکا مرکزی خبرلمه تشکیلاتی، روس گیزلی سئرویس لری بو ساواشین اؤنملی مرکز قرارگاهلاری دوروموندادیر. سییا ( CİA )’نین کنتول ائتدیگی رادیو لیبئرتی کیمی چئشیدلی قوروملار، مسکونون کنترول ائتدیگی کمینفورم، آسیا-آفریقا دوستلوق قورولوشو، دونیا گنجلیک فئستیوالی کیمی تشکیلاتلار، طرفلرین بیر بیرلرینه قارشی قوللاندیقلاری یاپیلانمالاردیر. روزی بونلارلا ایچ ایچه دیر.

روزی’نین حایاتی، سویوق ساواشین بیلینمه ین بیرچوخ یؤنونه ایشیق توتار. روزی او ایللرده، دؤنمین ان ائتگین شخصیتلری ایله تانیشما، بؤیوک شاعیر ناظیم حیکمت، میصیردا شاهلیق رژیمینه سون وئرن ژنرال نجیب، جمال عبدالناصر، اندونزیا دؤولت باشقانی احمد سوکارنو، صعودی عربیستان شاهی فیصل، تورک دؤولت آداملاری عیصمت اینونو، آلپ ارسلان تورکش، دیش ایشلر باخانی فاتین روشتو زورلو بونلاردان بعضی لریدیر.

روزی بیر سییا ( CİA ) منسوبو اولاراق تورکییه’ده 12 ایل گؤرو یاپار. 27 ماییس عسگری موداخیله سی، حرب اوخولو قوموتانی طلعت آی دمیر’ین 22 شوبات 1962، 21 ماییس 1963 کودتا تشبوثلری و 12 مارت 1971 کودتاسی سیراسیندا تورکییه’ده دیر. بیوگرافی سی، بو کودتالار و کودتا تشببوثلری له ایلگیلی اولاراق بیلینمه ین بیرچوخ اولایی ایشیق توتار.

بو عسگری موداخیله لرده آمئریکا’نین بیر رولو اولموش مودور؟ اولدویسادا بو رول نئجه بیر رولدو؟ روزی’نین آنلاتدیقلاریندا بیز بو سورولارین جوابلارینی گؤروروک. تورکییه، تورکییه’نین مسئله لری و کورد مسئله سی حاققیندا دا بالذات آنلاتدیغی ایلگینج گؤروشلری واردیر.

او، ایران’داکی شاه رژیمی نین دئوریلمه سیندن سونرا یاشانان تراژیک اولایلارین شاهیدی دیر. تهران’دا آمئریکا ائلچیلیک منسوبلاری نین گروگان آلینماسی و آمئریکا’نین فنا بیر شکیلده آشاغیلانماسی سیراسیندا بون’دا گؤرولی بیر سییا ( CİA ) منسوبودور و یئنه اولایلارین ایچینده دیر. او دؤنمده تهران’ا گئدن تک سییا ( CİA ) آژانی دیر. گروگانلارین قورتاریلماسی اوچون هرگون اؤلومله بورون بورونا یاشایاراق تهران’دا اؤنملی چالیشمالار یاپار. آنلاتدیقلاری بو اولایین پرده آرخاسینا ایشیق توتار.

افغانیستان’ین سوویئت’لر طرفیندن ایشغال ائدیلمه سی اوزه رینه افغان دیره نیشینین اؤرگوتلنمه سینده آکتیو رول اوینایان روزی، تشکیلاتی نین دیقتینی، ایله ریده بوتون اینسانلیق اوچون بؤیوک بیر تهلوکه اولاراق اورتایا چیخاراجاق اولان دینی رادیکالیزمه چکمه یه چالیشیر. گولبددین حیکمت یار ایله یاپدیغی گؤروشمه لرده، اونون فاناتیزمی نین گله جکده یانلیز افغانیستان و اورتادوغو-اورتاآسیا بؤلگه سی اوچون دییل، بوتون دونیا اوچون بیر تهلوکه اولاجاغینی گؤرور. اطرافینا بونو آنلاتمایا چالیشیر.

روزی ایلک گنجلیک ایللریندن باشلایاراق، بوتون حایاتی بویونجا اورتاآسیا جمهورییتلری نین، اؤز دئییشییله تورکوستان جمهورییتلی نین باغیمسیز دؤولت لر اولماسی اوچون صبیرلی، ایصرارلی و کسینتیسیز بیر موجادیله وئرمیشدیر. سوویئت’لر بیرلیگینده، آلمانیا’دا و ساواش سونراسیندا آمئریکا’دا هئچ بیر زامان بو هدفیندن واز گئچمه میشدیر. 1990’لی ایللرین باشیندا بو رویاسی نین گرچکلشدیگینی، اورتاآسیا جمهوریتلری نین باغیمسیزلیقلارینا قووشدوغونو گؤرموش و یاریم عصر اوزاق قالدیغی وطنینی ایلک دفعه زیارت ائتمیشدیر.

 

محمدامین رسولزاده، فتحعلی بیگلی و روزی نازار

ژئنرال هئیگئندورف’ون فرماندهی ائتدیگی 162. واحید بونیه سینده کی بیرلیکلرین گئجه لری ساوونما حاضیرلیقلاری یاپیر؛ دیگر یاریسی ایسه دینله نیردی. گونوز اویویوب گئجه چالیشدیقلاری اوچون، روزی عسگرلرله آنجاق گئجه گؤروشه بیلیردی. ژئنرال، روزی’نین یانینا ایکی آلمان سوبایی قاتدی. روزی گئجه لری اونلارلا جئبهه نین اؤن صف لرینده کی موضع لره گئدیر، تورکیستانلی عسگرلرله دانیشیب اونلاردان ایمضا توپلیردی. آیریجا عسگرلری 10-15’ار کیشیلیک قروپلار حالینده توپلاییب دردلرینی، سیخینتیلارینی اؤیرنمه یه چالیشیردی.

او گونلردن بیرینده روزی، کومو گؤلو یاخینلاریندا، آزربایجان میللی کمیته سی باشقانی عبدالرحمان فتحعلی بیگلی دودئنسکی’له قارشیلاشدی. روزی، فتحعلی بیگلی’یی بئرلین’دین تانیردی. وطنلریندن مین لرجه کیلومتر اوزاقدا، ایتالیانین کومو گؤلو قیییسیندا قارشیلاشان ایکی اسکی دوست، حسرتله قوجاقلاشدی. 1908 ایلینده نخجوان’ین دودئن قصبه سینده دوغان فتحعلی بیگلی، روزی’دن دوققوز یاش بؤیوکدو. آرالاریندا، سئوگی و سایغی یا دایالی، بیر آغابی-قارداش ایلیشگی سی واردی.

فتحعلی بیگلی، روزی’یه اورالاردا نه آرادیغینی سوروشدو. اودا چالیشمالاریندان سؤز ائتدی. فتحعلی بیگلی’ده روزی کیمی ولاسوف قارشیدییدی. صحبت آراسیندا ایستالین’دن قورتولمایا چالیشیرکن ایندی ده ولاسوف بلاسینا چاتدیق دئدی. ساواشین آلمانلار طرفیندن قازانماسی نین آرتیق خیال اولدوغونو، بوندان بئله اؤزلری اوچون اصیل سورونون لئژیون عسگرلری نین حایاتلارینی قورتارماق اولدوغونو سؤیله دی. روزی، فتحعلی بیگلی’نین، آزربایجانلی لئژیون عسگرلری نین سوویئتلرین الینه گئچمه مه سی قونوسوندا یاردیمینی ساغلاماق اوزه ره، قدس موفتیسی امین الحسینی’یله گؤروشمه یه روما’یا گئتدیگینی اؤیرندی. فتحعلی بیگلی، بیر سوره اؤنجه بیر یولونو بولوب سوویئت لر بیرلیگیندن آلمانیا’یا گتیردیگی ائشی لیلا خانیم ایله اوغلو علی’یی، قوزئی ایتالییا’دا بیر قصبه یه یئرلشدیرمیش، روما سیاحتیوسیله سییله اونلاری دا زیارت ائتمک ایسته میشدی. آنجاق یولونا دوام ائده مه میش و 162. واحیدین بورالاردا اولدوغونو بیلدیگی اوچون، لئژیونرلرله گؤروشمک آماجییلا دا بورایا گلمیشدی. آزربایجان میللی کمیته سی باشقانی نی بیر داها نه زامان، هاردا گؤروب ده اونا سورولار سوروشا بیلیریم؟ دئیه دوشونن روزی، اوگون فتحعلی بیگلی’یه، بیرآز دا اونون حایات حئکایه سینی اؤزله دیگی اوچون، اؤز گئچمیشینی، عائله سینی و ماجرالارینی آنلاتدی.

28 ماییس 1918’ده قورولان و “مساوات حکومتی” اولاراق آدلاندیریلان آزربایجان جمهورییتی نین ایلک باشقانی محمدامین رسولزاده، آزربایجان’ین 28 نیسان 1920’ده قیزیل اوردو طرفیندن ایشغال ائدیلیب آزربایجان سوویئت جمهورییتی نین قورولماسیندان سونرا توتوقلانمیش و اعدام جزاسینا چارپیدیلمیشدی. 1917 اکیم دئوریمیندن اؤنجه، ایستالین’ین آزربایجان’دا بولوندوغو ایللرده، رسولزاده اونونلا تانیشمیش و آرالاریندا بیر دوستلوق اولوشموشدو. رسولزاده’نین اعدام جزاسی، ایستالین’ین گیریشیمییله 1922 ایلینده سورگون جزاسینا چئوریلمیشدی. رسولزاده، سورگون ایللرینی 6 مارت 1955،ده اؤلونجه یه قدر آلمانییا، لهستان و تورکییه’ده گئچیرمیشدی.

روزی فتحعلی بیگلی’یه، رسولزاده’یله آرالاریندا فیکیر آیریلیغی و بیر رقابت اولدوغونا دائر دئدی قودولاردان سؤز ائدیب، بونون گرچک اولوب اولمادیغینی سوروشدو. فتحعلی بیگلی روزی’یه، رسولزاده’نین آزربایجان باغیمسیزلیق حرکاتی نین دوغال لیدئری اولدوغونو، آرالاریندا هئچ بیر آنلاشمازلیق اولمادیغینی، بیر عسگر اولاراق رسولزاده’نین اونایی ایله حرکتین عسگری چالیشمالاری نین باشیندا بولوندوغونو سؤیله دی. اسیر کمپلرینده توتولمالای حالینده حایاتدا قالما ایحتیمالی قالمایان اون مینلرجه، آزربایجانلی’نین یاشاماسی و آزربایجان’ین باغیمسیزلیق اوچون ساواشان بیر اوردویا ایحتییاجی اولدوغوندان، فتحعلی بیگلی، رسولزاده’نین ریضاسییلا آلمانلارلا ایش بیرلیگی ایچینده یدی. رسولزاده، ساواشین قازانیلماسی حالینده آلمانلارین ایندی دن باغیمسیز آزربایجان دؤولتی نین قورولاجاغینی قبول ائتمه سی گرکدیگینی دوشونوردو و بو دوشونجه سینده ده حاقلییدی. آنجاق آلمانلار بونو بیر طورلو آچیقجا اعلان ائتمیردی. فتحعلی بیگلی’یه گؤره آلمانلار ساواش سونراسیندا آزربایجان’ین نفتینه یانلیزجا اؤزلری صاحیب اولماق ایسته ییردی.

روزی، آزربایجان میللی کمیته سینده فتحعلی بیگلی’له بیرلیکده چالیشان یاخین دوستو فؤاد امیرجان’ی سوروشدو. اونا امیرجان’ین قالدیغی یئری و نه یاپدیغینی سوروشدو. امیرجان، 1918’ده قورولان آزربایجان جمهورییتی نین مالییه باخانی ( مالییه وزیری ) محمدعلی امیرجان’ین اوغلویدو. ایستانبول’دا گالاتاسارای لیسه سینی ( دبیرستانی نی ) بیتیرمیش، داها سونرا اونیوئرسیته اؤیرنیمی اوچون فرانسا’یا گئتمیشدی. ساواش باشلایینجا بئرلین’ه گلمیش، آزربایجان’لی ساواش اسیرلری نین قورتورولماسی و آزربایجان لئژیونئرلرینین قورولماسی اوچون چالیشیرکن فتحعلی بیگلی ایله اسیر کمپینده تانیشمیش و دوست اولموشلاردی. فتحعلی بیگلی، فؤاد’ین نازی’لرین توتوموندان راحاتسیز اولدوغونو و بو اوزدن پاریس’ه دؤندویونو سؤیله دی.

ایکی دوست، اوزون بیر صحبتین آردیندان، بیربیرلرینه حایاتدا قالما تمنیسینده بولوناراق وداعلاشدی. روزی ایله فتحعلی بیگلی آراسیندا دوستلوق و ایرتیباط، اونون مونیخ’ده وحشیجه قتل ائدیلدیگی 22 کاسیم 1954 تاریخینه قدر دوام ائتدی.

عبدالرحمان فتحعلی بیگلی دودئنگینسکی، صفوی سویوندان گلن، اعتبارلی و تانینمیش بیر عائله یه منسوبدو. عسگرلیگی سئچمیش، تیفلیس’ده کی حرب اوخولونو بیتیرمیشدی. 30’لو ایللرین باشیندا گئتدیگی لئنینگراد’دا کمونیست پارتی یه اویه اولموشدو. قیزیل اوردویا قورمای سوبای یئتیشدیرن فرونزه حرب آکادئمیسی سیناولارینی 1936 ایلینده قازاناراق ائیتیمه باشلامیشدی. ایستالین’ین قیزیل اوردودا کوتله سل توتوقلامالار یاپدیغی تئرور ایللرینده اودا قارشی دئوریمجی، بورژوا میللیتچیسی اولدوغو سوچلاماسییلا اوردودان آتیلمیشدی. 1937 ایلینده لئیلا خانیم لا ائولنن فتحعلی بیگلی’نین ایلک اوغلو علی دونیایا گلمیشدی.

ایکینجی دونیا ساواشی باشلایینجا ( 1939 ) اوردودان ایخراج ائدیلن دیگر قیزیل اوردو سوبایلاری کیمی اودا تئکرار اوردویا چاغیریلیب روتبه سی اعاده ائدیلمیش، فنلاند-سوویئت ساواشی باشلادیغیندا فنلاند جئبهه سینه گؤندریلمیشدی. فتحعلی بیگلی، باشاریلی بیر سوبای اولدوغونو ایثبات ائتمیش و قیزیل اولدوز نیشانی، 1941 ایلینده ده مین باشیلیغادا یوکسلمیشدی. او ایلین ائیلول آییندا بالتیک جئبهه سینده آلمان’لارا اسی دوشن فتحعلی بیگلی، ساواش اسیرلری نین کمچ لرده کی پریشان لیغی قارشیسیندا اونلاری قورتاراجاق چاره لر دوشونمه یه باشلادی. تورکییه’دن بئرلین’ه گلن نوری کیللیگیل، علی فؤاد اردن و حسین حوسنو ارکیلت پاشالارین و آلمان’ین تورکییه بؤیوک ائلچی سی خسرو گئرئده ‘نین ده یاپدیغی کیمی، اوزون بیر مکتوبلا OKW‘ه باش ووردو. آزربایجان لئژونرلرینین قورولماسی و بورادا اؤزونه ده گؤرو وئریلمه سینی تکلیف ائتدی. فتحعلی بیگلی’نین باش ووروسو قبول ائدیلدی و آلمان اوردوسونا آلیناراق قافقاز جئبهه سینده گؤرولندیریلدی. ساواشدا اوستون یارارلیلیق گؤسترن فتحعلی بیگلی، 1943 ایلینده، داها سونرا آزربایجان میللی کمیته سینه دؤنوشدوره جک اولان آزربایجان ایرتیباطات بوروسونا آتاندی. 6 کاسیم 1943’ده بئرلین’ده توپلانان آزربایجان میللی کنگره سینده، اوی بیرلیگیله آزربایجان میللی کمیته سی باشقانلیغینا سئچیلدی.

 

آلمان’لار و تورک خالقلاری

کمونیست’لرین اؤلکه یه حاکیم اولماسینی ایزله ین 1920’لی ایللده او گونه قدر تورکوستان’دا باغیمسیز، دئموکرات، میللی بیر دؤولتین قورولماسی اوچون مجادله ائدن آیدینلارین بیر قیسمی آلمانییا، فانسه و تورکییه کیمی باتی اؤلکه لرینه قاچمایی باشارمیشدی. اکیم دئوریمی سونراسی سوره جده تورکوستان’دا قورولان بخارا خالق جمهورییتی و تورکوستان مختار سوویئت جمهورییتی طرفیندن ائیتیم اوچون آلمانییا’یا گؤنده ریلن تورکوستان’لی گنج لردن وطنلرینه دؤنن لر، 30’لی ایللرده NKD طرفیندن توتوقلانیب سورغولانمیش و قارشی دئوریمجی،خالق دوشمانی و بورژوا آژانی اولماقلا سوچلانیب قورشونا دیزیلمیشلردیر. بعضی لری ایسه آلمانییا’دا قالمیشدی. قالانلاین کیمی لری تورکییه’یه، بؤیوک چوخونلوغو دا آلمانییا’یا یئرلشمیشدی.

1918’ده قورولان هوکاند میللی حکومتی نین باشقانی مصطفی چاکای اوغلو، 20’لی ایللرین باشیندا وطنینی ترک ائدیب فرانسا’دا یاشامایی سئچمیشدی. اؤلکه سی نین یئنی دن باغیمسیزلیغا قووشماسی اوچون دیاسپورادا چالیشمالار یوردوردو. یوزمین لرجه تورکوستان’لی ساواش اسیری نین کمپ لرده کی آجیقلی دورومو، هئچ بیری نین گؤزوندن قاچمیر و اوره کلرینی پارالیردی.

بیرینجی دونیا ساواشی سیراسیندا چارلیق اوردوسوندا گؤره ولی بیر نئچه تورکوستان’لی، آزربایجان’لی، کیریم و قازان-تاتار، باشقورد و قوزئی قافقاز’لی مسلمان، آلمان’لارا اسیر دوشموشدو. اسیر بئرلین یاخینینداکی وونسدورف اسیر کمپینده توتولدوقلاری سیرادا آلمان گئنل قوموتانلیغی’نا ( مرکز فرماندهی ) باش ووروب، بیرینجی دونیا ساواشیندا آلمان’لارین متفقی اولان تورک اوردوسو صف لرینده دشمنه قارشی بیرلیکده ساواشماق ایسته دیکلرینی بیلدیرمیشدی. باش وورودوندان خبردار اولان عثمانلی ایمپیراطورلوغو باش قوموتانلیغی ( فرماندهی سی)، ماییس 1916’دا اونلاری تورکییه’یه گتیردی. “آسیا آلایی” آدی آلتیندا بیر بیرلیک اولوشدورولدو. تورکییه’نین قیسا بیر حاضیرلیقدان سونرا عراق جئبهه سینه گؤندردیگی آسیا آلایی اورادا اینگیلیزله ره قارشی قهرمانجا ساواشدی و بؤیوک باشاریلار قازاندی.

ایکینجی دونیا ساواشی سیراسیندا تورکییه’نین بئرلین بؤیوک ائلچی سی خسرو گئرئده، اوزون ایللر ایران’دا گؤرو یاپمیشدی و بیرینجی دونیا ساواشینداکی بو اولایلاری غایت یاخشی بیلیردی. تورکوستان مسئله سیندن ده خبرداردی. تورکوستان’لی لاری یاخیندان تانییردی و و بیرچوخ تورکوستان’لی دوستو واردی. تورک گئنل فرماندهی سی و خسرو گئرئده، هم کئچمیشده یاشانان اولایلاری همده اوگونکو دورومدا یوزمین لرجه تورکوستان’لی نین، تاتار’ین، باشقورد’ون، آزربایجان’لی نین، قوزئی قافقاز’لی نین آلمان اسیر کمپ لرینده گوج شرطلر یاشادیغی نین قرقینده یدی. بؤیوک ائلچی، ساواش اسیرلری نین دورومو اوزه رینه آلمان دیش ایشلری باخانلیغی مستشاری ارنست هئینریش فئریهئر وون’لا بیر گؤروشمه یاپدی. گئرئده، گؤروشمه یی ایللر سونرا یازدیغی آنیلاریندا بئله آنلاتیردی:

“بو اسیرلردن ایستیفاده ائتمه لرینی شخصی فیکریم و اؤزه ل اولماق قئیدییله توصیه ائتمیشدیم. آمئریکالی لارین چیخاردیغی گیزلی بلگه لر کیتابیندا، گئنل سئکرئتئرین بو گؤروشمه میزی آیرینتیلی بیر شکیلده ریببئنتروپ’ا بیلدیرمیش اولدوغونو اوخودوم. او زامان قافقاز خالقلاری نین بیر تامپون دؤولت حالیندا بیرلشدیره بیله جه یینی، خزر دنیزی نین دوغوسوندا باغیمسیز بیر تورکوستان دؤولتی قورا بیله جه یینی بلیرتدیگیمی ده بو اثرده اوخویاراق خاطیرلامیشدیم.”

گئرئده آیریجا، آلمان مخاطبینه، اروپا’یا ملتجی اولاراق بولونان تورکوستان’لی مصطفی چاکای اوغلو کیمی ایسیملردن ده سؤز ائدیب اونلاردان یارارلانا بیله جه یینی ایفاده ائتمیشدی. عئینی دوشونجه ده اولان بیر باشقاسی داها واردیر. پروفسور گرهارد وون مئنده.

وون مئنده، بالتیک آلمان لاریندان دی. 1904’ده ریگا’دا دوغموش، بیر شرقییاتچی و سییاست بیلیمجییدی. بابا کمونیست لر طرفیندن اؤلدورولدوکدن سونرا عمیسی طرفیندن بؤیوتولموش، اکیم دئوریمی نی ایزله ین ایللرده عائله سییله آلمانییا’یا گلمیشدی. سوویئت لر بیرلیگینده یاشایان تورک خالقلارینا قارشی هم سئوگیسی همده ایلگیسی واردی. عمیسی نین ائشی، بیرینجی دونیا ساواشیندا آلمانلارا اسیر دوشموش عائله آدی شاهینگیرای اولان بیر تاتار-باشقورد خانیمییدی. وون مئنده’ده سوویئت لر بیرلیگینده یاشایان تورک خالقلارینا قارشی ایلگی، او خانیم سایه سینده دوغموشدو. شرقیات و سییاسال بیلیم لر اوخویان وون مئنده، روسیه’ده کی تورک خالقلاری حقینده چوخ ده یرلی اثرلر قلمه آلمیشدی. 1936 ایلینده بئرلین’ده یاییملانان روسیه تورک’لری نین میللی مجادیله سی آدلی کیتابی، بو قونودا یازیلمیش ان اؤنملی اثرلردن بیری ایدی. بئرلین اونیوئرسیته سی روسیه تاریخی بؤلومونده پروفسور اولان و زورونلو عسگرلیک خیدمتینی آلفرد روزئنبرگ’ین دوغو باخانلیغیندا یابانجی خلقلر دایره سینده باشقان اولاراق یورودن وون مئنده، اسیر کمپ لرینده کی فاجیعه دن خبرداردی. مئنده، چالیشدیغی باخانلیغین بو قونویا دیقتینی چکمک اوچون جیددی چابالار خرجلدی. سوویئت لرین داغیلماسی حالینده، اسکی سوویئت توپراقلاریندا باغیمسی تاتار، آزربایجان، تورکوستان دؤولت لری نین قورولاجاغینی اؤن گؤروردو. دولایی سییلا تورکوستان’لی اسیرلر ساواش سیراسیندا قیزیل اوردو’یا قارشی آلمان اوردولاری ایله بیرلیکده ساواشیرسا، کمپ لرده کی پریشانلیقلاری دا سونا ارردی.

بیرینجی دونیا ساواشی، آلمان ایله عثمان’لی ایمپیراطورلوغونون یئنیلگه سییله سونوجلاندیغیندا، عثمان’لی دؤولتی حربییه باخانی و فرماندهین مشاویری انورپاشا ایستانبولو ترک ائدیب آلمانییایا گلمیشدی. اونون ان سون گؤره وی قافقاز ایسلام اوردولاری فرماندهی اولان قارداشی نوری پاشا تعقیب ائتمیشدی. انورپاشا آلمانییادان آیریلیب تورکوستانا گئتمیش و اوردا باغیمسیز بیر میللی تورکوستان دؤولتی اوچون مجادله ائدرکن قیزیل اوردو عسگرلری طرفیندن شهید ائدیلمیشدی.

نوری پاشا، 1938 ایلینه قدر آلمانییا’دا قالمیش، 1938’ده ایستانبولا دؤنموشدو. او دا دوغو سورونونا واقیفدی. بیر زامانلار اوردو فرماندهی اولاراق آزربایجان’دا گؤرو یاپمیشدی. تورک گئنل قورمایی نین بیلگیسی داخیلینده تکرار آلمانییا’یا دؤندو. 1941 ائیلول’ونده بئرلین’ده تماسلارینا باشلایان نوری کیللیگیل پاشا، آلمان دیش ایشلر باخانلیغی موستشاری و سییاسی دایره باشقانی ایله گؤروشد. پاشا، بونلارا سوویئت لر بیرلیگی سینیرلاری ایچینده یاشایان تورک خالقلاری نین بولوندوغو بؤلگه لر حاققیندا گؤروشلرینی آنلاتدی. قافقازییالی، اورتا آسییالی و تاتار-باشقورد اسیرلرین کمپ لرده کی دوروموندان، آلمان’لارین اونلارا یؤنه لیک سییاستین یانلیشلیغیندان و بو اسیرلردن ساواشدا یارارلانا بیله جه ییندن سؤز ائتدی.

گؤروشمدن ائتگی لنن Woerman، باخانلیغینا قونو اوزه رینه آیرینتیلی بیر راپور سوناراق بعضی تکلیف لرده بولوندو. راپورونداکی بو سطیرلر دیققت چکیجیدیر:

“تورک ائتنیک کؤکنلی و آیریجا بوتون مسلمان ساواش اثرلری اوزه رینه آیریلمالی و بیرینجی دونیا ساواشی سیراسیندا Wünsdorf یاخینلاریندا قورولان کمپه بنزر اؤزه ل بیر کمپده توپلانمالیدیر. داها سونرا بو اسیرلردن اؤزه ل بیر ساواش بیرلیگی قورولوب قورولمایاجاغی قونوسو اینجه لنمه لیدیر. OKW ساواش اسیرلری دائره سیندن آلینان بیلگی یه گؤره، دوغو باخانی روزنبئرگ، بئله بیر ایسته یی OKW‘یه ایلتمیش بولونور… اللری بیرآز بوشالینجا روس ساواش اسیرلرینی ائتنیک و ایرقسال کؤکه نینه گؤره آییرمایا باشلاماق نیتینده لر … نوری پاشا حرکتده بالذات آکتیو رول اویناماق ایسته ییر. اؤزو مسلمان و ائتنیک تورک ساواش اسیرلری اوچون کمپ لر قورولدوقدان سونرا، بورالارداکی اینسان ملزوماتی نین سئچیلمه سی و اؤرگوتلنمه سی ایشینه بیر شکیلده قاتیلا بیله جه یینی دوشونور. بونو تورک حکومتی نین اوستو اؤرتولو خوش گؤروشو ایله یاپیلا بیله جه یینی تخمین ائدیر.

 

ناظیم حیکمت’له گؤروشمه

روزی’یی ان چوخ حئیرته دوشورن، تانینمیش تورک شاعیری ناظیم حیکمت’ین ده فئستیوالا قاتیلماق اوچون وین’ه گلمیش اولماسیدی. روزی، ناظیم’ین آدینی ایلک گنجلیک ایللرینده دویموشدو. 30’لو ایللرده سوویئت ادبیات درگی لرینده ناظیم’ین شعرلری یاییملانیردی. روزی اونو بیر شاعیر و هنر آدامی کیمی سئور، فقط سییاسی ترجیح لریندن خوشلانمازدی. هله کوللئکتیولشدیرمه ایللرینده یازدیغی، کوللئکتیولشدیرمه یی اؤون، SBKP‘یی، روس پرولئتاریاسینی گؤکله ره چیخاران سییاسال ایچه ریکلی شعرلرینی هئچ سئومزدی. شعر اولاراق گؤزل، آما ایچه ریک اولاراق چوخ کؤتو اولدوقلارینی دوشونوردو. کوللئکتیولشدیرمه، اورتاآسیا’دا میلیونلارجا گؤچه به و چیفجی نین حیاتینا مال اولموشدو. SBKP، 20’لی ایللرین سونوندان اعتبارا پارتی ایچینده کی شووئن قاناد طرفداریندان اله گئچیریلمیش، سوویئت سیستئمینین مارکسیزم’له، سوسیالیزم’له اوزاقدان یاخیندان ایلگی سی قالمامیش، نومئنکلاتورا آدی وئریلن یئنی بیر پارتی اولیگاریشی سی، پارتی یه و دؤولته حاکیم اولموشدو.

ناظیم، روس آیدینلاری نین هنوز 1917 ائکیم دئوریمی نین هیجانی، دئوریم رومانتیزمی و دویغوساللیغییلا  سرخوش اولدوغو، بوتون دونیادا سؤمورگه جیلیگه، ایستیثمارا، سؤمورویه قارشی عصیان بایراقلارینین آچیلدیغی 1921 ایلینده، بؤیوک ایدئاللرله مسکو’یا گلمیشدی. دئوریم اؤنجه سینده لئنین، چارلیق روسییه’نین دونیانین ان بؤیوک خالقلار حبسخانه سی اولدوغونو سؤیله ییر، دئوریم سیراسیندا آسییا’نین ازیلن، سؤمورولن، باغیمسیزلیقلاری اللریندن آلینمیش خالقلارینی چارلیغا باش قالدیرییلا، باغیمسیزلیقلارینی اعلانا چاغیریردی.

اروپا’نین سؤمورگه جی اؤلکه لری، هر طورلو اینسانجا یاشاما حاققینی اللریندن آلدیقلاری آفریقا خالقلاری نین، اوزاق دوغو اؤلکه لرینده یاشایان اینسانلارین، آسییالیلارین امک لرینی، آلین ترلرینی یوز ایللر بویونجا سؤمورموشدو. چارلیق روسییاسی، اروپالی سؤمورگه جیلرین آسییا و آفریقا’دا یاپدیغی نین چوخ داها زیاده سینی تورکوستان، آزربایجان، قوزئی قافقازییا، ایدیل-اورال و باشقورد اؤلکه لرینه یاپمیشدی. اوردا یاشایان اینسان دییل، هر طورلو تمل اینسان حاق و حورریتلریندن محروم کؤله لردیر. ویجدان صاحیبی بیر آیدینین بوتون بونلاری اونایلاماسی ممک دییلدی. 19 ماییس 1919’دا سامسون’ا چیخان مصطفی کمال پاشا’نین ایمپئریالیزمه قارشی باشلاتدیغی قورتولوش ساواشی، لئنین و آرخاداشلاری طرفیندن دستکلنمیشدی. بو اوزدن آزربایجان، تورکوستان، ایدیل-اورال آیدینلاری دئوریم ایللرینده بلشئویکلرله بیرلیکده حرکت ائتدیلر. قازان’دا سولطان قلی یئف، باشقوردیستان’دا زکی ولیدی، آزربایجان’دا نریمان نریمانوف، تورکوستان’دا تورار روسکولوف، فیض الله حوجایئف، آکمال ایکرام و داها یوزلرجه سی، لئنین’ین چاغریلارینا قولاق وئریب بولشئویکلرله ایش بیرلیگی یاپدی؛ اونون پارتیسینده گؤرو آلدی.

ناظیم، مسکو’دا 1921’دا قورولان سون یات سئن دوغو امک چیلر کمونیست اونئورسیته سینده ائکونومی و سییاسال بیلگی لر اوخوموشدو. دوغو امکچیلری کمونیست اونیوئرسیته سی SBKP اؤنجولویونده، دیگر اؤلکه لر کمونیست پارتی لریله بیرلیکده قورولان کمونیست انترناسیونال ایچینده فعالیت گؤسترن دؤرد اونیوئرسیته نین ان اؤنملی سیدی. بو اونیوئرسیته یه داها سونراکی ایللرده بلژیک’لی سؤمورگه جیله ره قارشی موجادیله ائده رک اؤلکه سینی باغیمسیزلیغا قوووشدوران کنگو’لو سییاسی لیدئر پاتریک لومومبا’نین آدی وئریلدی. دوغو امکچیله ری کمونیست اونیوئرسیته نی بیتیرن بیر چوخ آسییالی و آفریقالی گنج، اؤلکه لری نین سییاسی حایاتیندا اؤنملی رول اوینادی. چین-سوویئت آنلاشمازلیغی باش گؤستردیگینده، مسکو جیزگیسینی ایزله یه رک مائو’یا قارشی بایراق آچان و کولتور دئوریمی سیراسیندا اؤلدورولن لییو شائو چی، تانینمیش هیندلی کمونیست روی، شؤکت ثریا آیدمیر، والا نورالدین و ایسماعیل بیلن ( لاز ایسماعیل ) بو اوخولون مأذونویدو.

ناظیم، 1951 ایلینده تورکییه’دن سوویئت لر بیرلیگینه قاچینجایا قدر، حایاتی نین بؤیوک بیر قیسمینی جزاائولرینده گئچیرمیشدی. زور حبسخانا شرطلرینده سوویئت لر بیرلیگینده کی گلیشمه لری ایزله مه سی، SKBP‘نین آرتیق لئنین پارتیسی اولمادیغینی اؤیرنمه سی البته راحات دییلدی. اونون اوچون SKBP هرحالده حالا لئنین’ین پارتیسی سوویئت لر بیرلیگی’ده دونیاداکی بوتون سؤمورگه خالقلاری ایله دونیا ایشچی صینیفی نین وطنی ایدی.

روزی بوتون بونلاری آنلاییر، بؤیوک شاعیره سایقی و حئیرانلیق دویوردو. روزی’یه گؤره حاقسیزلیغا عصیان ائتمک سایقی دویولاجاق بیر داورانیش دیر. اؤزو ده حاقسیزلیقلارا عصیان ائده رک، بیر زامان آلمان’لارلا چالیشمیش، ایندی ده آمئریکا’یلا ایش بیرلیگی یاپیرمی دی؟ ناظیم’ین قوای میللی یه دستانی’نی ایللر اؤنجه اوخوموش و اؤز-اؤزونه بو آنجاق چوخ بؤیوک بیر شاعیر طرفیندن یازیلا بیلیر دئمیشدی. ناظیم’ین 1939 ایلینده یازمایا باشلاییب اوچ آیری حبسخانادا 1941 ایلینده تاماملاندیغی بو شعر، روزی’یی چوخ ائتگیله میشدی.

قوای میللیه دستانیندا تورکوستان’لی بیر خالق قهرمانی نین ایسمی ذیکر ائدیله رک حئکایه سی نین آنلادیلماسی و سونونا دوغرو آنادولو’دا یاشایان اینسانلارا کؤکلری نین خاطیرلادماسی، روزی’یی هم غورورلاندیرمیش، همده دویغولاندیرمیشدیر. بئله دئییردی ناظیم:

 

و تورکوستان’لی حاجی احمد

قیسیق گؤزلری

سئیرک ساقالی

خفیف ماکینه لی تفنگی له

داغلاردا بیر باشینا دولاشدی.

و صاباح لئیین و اؤیله سیجاغیندا و آخشام اوستو

و یا آی ایشیغیندا و اولدوزلارجاسینا گئجه له یین

نه زامان سیخیشسا بیزیمکیلر

پئیدا اولوردو، یئردن بیتر کیمی او

و آتش ائتدی و دوشمانی داغیتدی

و غئیب اولدو داغلاردا یئنه.

روزی تورکییه’ده یاشایان اینسانلارین آنادولو’یا اؤز وطنی اورتاآسییا’دان گلدیکلرینی و قوهوملوقلارینی آنلادان بو سطیرلری هر زامان سئورک اوخوموشدو:

دؤرد نعلله گلیب اوزاق آسییا’دان

آق دنیز’ه بیر قیسراق باش کیمی اوزانان

بو مملکت بیزیم

بیلکلر قان ایچینده، دیش لر کندلی، آیاقلار چیپلاق

و ایپک بیر حالییا بنزه ین توپراق

بو جهنم، بو جنت بیزیم

قاپانسین ائل قاپیلاری بیرداها آچیلماسین

یوخ ائدین اینسانین اینسانا قوللوغونو

بو دعوت بیزیم

یاشاماق بیر آغاج کیمی تک و حر

و بیر اورمان کیمی قارداشجاسینا

بو حسرت بیزیم.

 

فقط ناظیم، 1928 ایلینده سوویئت لر بیرلیگیندن آیریلدیقدان سونرا اوردا چوخ شئی ده ییشمیشدی. سوویئت لر بیرلیگی، ایستالین دؤنمینده اینسانلیق تاریخی نین ان قانلی دیکتاتورلوقلریندن بیری حالینا گلمیش، دئوریمین ایلک ایللرینده کمونیست لره ایناناراق اونلارلا بیرلیکده حرکت ائدن آیدینلارین تامامی قتل ائدیلمیشدی. هله 1956 ایلینده گروشچئف’ین SBKP‘نین 20.جی کونقئره سینده کی آچیقلامالاریندان سونرا ناظیم حیکمت’ین ایستالین دؤنمینده کی سوویئت گرچه یینی آنلامیش اولماسی گرکیر دئیه دوشونوردو روزی.

بیر یولونو بولمالی و وین’ده ایکن ناظیم’له گؤروشمه لیدی. گؤسته ریلر سیراسیندا قارشیلاشدیغیندا اؤزو ایله گؤروشمک ایسته دیگینی بیلدیردی. ناظیم، قالدیغی هتلین آدرسینی وئردی و روزی’یه اؤزونو بکله دیگی ساعاتی سؤیله دی.

روزی، بلیرله نن ساعاتدا هتله گئتدی. ناظیم، بو تورکوستان’لیگنج آدامی سئوگیله گولومسه یه رک قارشیلادی. روزی ناظیم’ه حایات حئکایه سینی بوتون آچیقی ایله آنلاتدی. اؤزبکیستان’دان، دوغدوغو شهر مارگیلان’دان سؤز ائتدی. قیزیل اوردو’داکی، آلمان اوردوسونداکی عسگرلیک حیاتینی، تورکوستان لئژیونلارینی و ساواش سونراسی یاپدیقلارینی آنلاتدی. آمئریکا’دا یاشادیغینی، وطنی نین باغیمسیزلیغی اوچون وئردیگی ساواشدا اونلارلا ایش بیرلیگی یاپدیغینی سؤیله دی.

ناظیم سون درجه زکی و تجربه لی بیری ایدی. روزی آپ آچیق سؤیله مه میش اولسا دا، آمئریکا’دا هانسی قوروملا ایش بیرلیگی یاپدیغینی آنلامامیش اولماسی ممکن دییلدی. ناظیم او سیرادا 58 یاشیندایدی. سون درجه یاکیشیقلی بیر آدامدی. اینسانی ائتگی له ین، دینلندیرن و گوون وئرن باخیشلاری واردی. روزی’یه اورتاآسییا جمهورییتله رینه سیخ سیخ گئتدیگی، سمرقند، بخارا و خیوه’یه حئیران اولدوغونو سؤیله دی. آزربایجان شاعیرلریندن، صمد وورغون’دان بحث ائتدی. اونا گؤره ان بؤیوک شاعیرلردن بیریسی ایدی.

روزی، ناظیم’ی یورقون و یاشلانمیش بولدو. تورکییه’ده کی جزا ائوی ایللری اونو چوخ ییپراتمیشدی. سوویئت لر بیرلیگینده کی حایاتیندان ممنون اولوب اولمادیغی حاققیندا بیر شئی سؤیله مدی. 16 ایلدیر وطندن و یاخینلاریندان اوزاق اولان روزی’یه، وطن حسرتی نین نه دئمک اولدوغونو چوخ یاخشی بیلیریم دئمکله یئتندی. ناظیم، روزی’یه آمئریکا’داکی ایمکانلاریندان یارارلانماسینی، اؤزونو داها چوخ ائییتمه سینی سؤیله دی. روزی یانیندان آیریلماق اوچون آیاغا قالخدیغیندا دنیز ماوی سی گؤزلریله روزی’نین گؤزلرینین ایچینه باخیب حوزونلو بیر سس تنی ایله سؤیله دیگی بو سون سؤزلر ایلگینج دیر: “سییاسیته بولاشمامایا غئیرت ائت. سییاسته بولاشیب پوخ یئمه مک گرک.” ناظیم، روزی’یه بؤیوک دؤولت لرین اویونجاغی اولماماق، اونلار طرفیندن قوللانیلماماق گرکدیگینی آنلامینا گلن بعضی سؤزلر ده سؤیله دی. او اورتامدا داها آچیق قونوشامازدی.

روزی، ناظیم حیکمت’ین سؤز و داورانیشلاریندان اونون سوویئت لر بیرلیگینده موتلو اولمادیغی سونوجونو چیخارمیشدی. 90’لی ایللرین باشیندا سوویئت لر بیرلیگی داغیلدیقدان سونرا اورتایا چیخان بعضی یئنی بلگه و بیلگی لر، روزی’یی حاقلی چیخاردیر نئجه لیگینده دیر. ناظیم’ین سوویئت لر بیرلیگینده کی حایاتیندان ممنون اولمادیغی چیخدی. حتی آزربایجان’لی بعضی یاخین دوستلار، اونون تورکییه’یه دؤنمک اوچون بیر یول آرادیغینی داهی سؤیله ییردی.

 

آلپ ارسلان تورکش

27 ماییس 1960 کودتاسی یاپیلدیغیندا روزی آنکارا’یا گله لی آلتی آی اولموشدو. کودتادان بیر گون سونرا، بیر آخشام ایللر اؤنجه آنکارا’یا یئرلشمیش، چوخ یاخشی تورکجه اؤیرنمیش، تورک کولتورونه و تورکلره حئیران، حتی تورکلشمیش دئیه بیله جه ییمیز بیر آمئریکا’لی خانیم، روزی’یی ائوینه آخشام یئمه یینه دعوت ائتدی.

یئمک ده اردودان ( ارتش دن ) آیریلمیش بعضی سوبای لار ( افسرلر ) دا واردی. اونلاردان بیری 27 ماییس گونو تورک سیلاحلی قوت لر آدینا رادیودا قونوشان افسرین آلپ ارسلان تورکش اولدوغونو سؤیله دی. روزی، یولداشی تورکش’ین میللی بیرلیک کمیته سینه نین ان اؤنملی اویه لریندن بیریسی، حتی کودتانین لیدئری اولدوغونو اوردا اؤیرندی. اصلینده گؤنلونده یاتان، تورکییه’نین عسگری بیر موداخیله اولمادان بو بحرانی آتلاتماسییدی. آنجاق بو اولمامیش عسگرلر یؤنه دیمه ال قویموشدو. تورکش’ین بو ایشین ایچینده اولماسی اؤلکه اوچون بیر شانسدیر دئیه دوشوندو.

او یئمک دن یاخین 10 گون سونرا روزی، بیر بازار ( یکشنبه ) گونو آنکارا’داکی کارپیچ لوکانتاسیندا ناهار یئمه یی یئمیش، قیزیل آی دان تاریم باخانلیغی یاخینداکی دائره سینه دوغرو آغیر آغیر یوروردو. قارشیدان گلن تورکش’ین اوچ قیزی، روزی’یی گؤروب تانیمیشدی. 50’لی ایللرین اورتاسیندا، تورکش’ین پئنتاگون’دا تورکییه’نین ناتو تمثیلجیسی اولاراق بولوندوغو زاماندان تانیییردی قیزلار روزی’یی. روزی عمی، بو نه گؤزل تصادف! بابامی گؤردونوز می؟ دئدیلر. روزی قیزلارا تورکییه’یه یئنی گلدیگی اوچون آرایامادیغینی، فقط یاخیندا آرایاجاغینی سؤیله دی. قیزلار، او زامان سیزی بوراخماییز، بابامیز سیزی گؤروب ده اؤزونه گؤتورمه دیگیمیزی دویارسا اوزولور. هایدی، سیزی اونا گؤتوره لیم، دئدیلر. روزی تکلیفی قبول ائتدی و بیرلیکده باشباخانلیق بیناسینا گلدیلر.

تورکش، او سیرادا باش باخانلیق مسشتاری ایدی آما جمال گورسل آدینا فعلا باش باخانلیق گؤره وینی یورودوردو. روزی، ایچه ریده تورکش’له گؤروشمک ایسته ین بؤیوک بیر قالابالیغین بکله دیگینی گؤردو. قیزلار بابالاری نین یانینا گیردی. قیسا بیر سوره سونرا تورکش اللرینی ایکی یانا آچمیش بیر شکیلده اوداسیندان چیخیب خوش گلدین دئیه رک روزی’یله قوجاقلاشدی، الیندن توتوب اونو اوداسینا گؤتوردو. نه زامان گلدیگینی سوروشدو. روزی اونا، یاخین آلتی آی اؤنجه گلدیگینی، دئدی قودولارا یول آچماماق اوچون اؤزونو آرامادیغینی، آما گرچکدن اؤزله دیگینی و اورتالیق دورولدوقدان سونرا آرامایی دوشوندویونو، آنجاق قیزلارا راستلایینجا، اونلارین اؤزونه باشقا چاره بوراخمادیغینی، الیندن توتوب بورایا گتیردیکلرینی سؤیله دی. قیزلارا اوچ گون اؤنجه گلدیم دئدیم، آمان اونلارا نه زامان گلدیگیمی سؤیله یه رک منی یالانچی چیخارما، دئدی. تورکش روزی’یه یئرله شیب یئرلشمه دیگینی، ائو بولوب بولمادیغینی، ائشی لیندا’نین قیزی زولفییه’نین و اوغلو ارکین’ین گلیب گلمه دیگینی و یاردیما ایحتییاجی اولوب اولمادیغینی سوروشدو. روزی ائشیکده تورکش’له گؤروشمه یی بکله ین چوخ ساییدا اینسان اولدوغونو گؤردویو اوچون همن آیریلماق ایسته دی. تورکش بوراخمادی، بیر سوره صحبت ائتدیلر. ان قیسا سوره ده تئکرار گؤروشمک اوزه ره وداع لاشدیلار.

بیر نئچه گون سونرا لیندا و جوجوقلار آلمانییا’دان گلدی. تورکش’لر لیندا’یا خوش گلدین دئمک اوچون روزی’له ره اوغرادی. تورکش بیرچوخ ایشی بیتینجه سیخ سیخ روزی’یه اوغراییب بیر شی لر ایچیب، صحبت ائدیردیلر. تورکش’ین الکل دوشکونلویو یوخدو. بو گئدیش گلیشلر 13 کاسیم گونونه قدر سوردو.

روزی’نین قیزی زولفییه ایله تورکش’ین قیزلاریندان چاغری یاخشی آرخاداشدی. چاغری، بعضی گئجه لری روزی’لرده، زولفییه’ده تورکش’لرده گئچیریردی. 13 کاسیم گئجه سی تورکش، 13 آرخاداشییلا بیرلیکده مادان اوغلو گروهو طرفیندن توتوقلاندیغیندا چاغری، زولفییه’یله بیرلیکده روزی’لرده اویویوردو. تورکش، توتوقلاندیغی گئجه مرتد عسگری هاوا اوسسونه گؤتورولدو. او سیرادا روزی انعطاف قوللانیب، آمئریکا’لیلارین، جمهورباشقانی جمال گورسل نزدینده توتوقلانان 14 افسرین اؤلدورولمه مه سی اوچون تئلکینده بولونماسینی ساغلادی. عکس حالده مادان اوغلو و آرخاداشلاری توتوقلولاری اؤلدورمه یه قرارلیدی. 19 کاسیم 1960’دا اسن بوغا هاواآلانینا گتیریلن تورکش، اورادان قالخان بیر اوچاقلا هیندیستانا حکومت مشاویری سورگونه گؤنده ریلدی. تورکش’ین آت مراکی واردی. توتوقلاندیغی ائرته سی گونو، بیر عسگری بیرلیکده بولونان آتین آرتیق اورادا بارینمایاجاغی تورکش عائله سینه بیلدیریلمیشدی. آتا صاحیب چیخان روزی اونو آنکارا’داکی آتلی ایدمان کلوبونه یئرلشدیردی و 1963’ده تورکییه’یه دؤندوکدن سونرا آتی تورکش’ه تسلیم ائتدی.

CİA ایله تورک ایستیخبارات اؤرگوتونون تماسی و ایش بیرلیگی 1950 ایلینده باشلامیشدی. میللی آمال خیدمتلری و یا میللی امنیت تشکیلاتی آدییلا آنیلان تورک ایستیخبارات اؤگوتونون یوزلرجه ایللیک بیر گئچمیشی واردی. سلجوقلار دؤنمینده باش وزیر ناظیم الملک’ون سلطان آلپ ارسلان’ا توصیه سی ایله دوزه نلی بیر دؤولت قورومو حالینه گلمیشدی. عثمان’لی، تاریخی بویونجا ایستیخبارات خیدمتلرینه اؤزه ل اؤنم وئرمیشدی. ایمپراطورلوغون سون دؤنملرینده چاغداش آنلامدا بیر ایستیخبارات اؤرگوتو اولان، تشکیلات مخصوصه قورولموشدو. بو گله نه یی میللی موجادیله دؤنمینده قاراقول جمعیتی، داها سونرا دا MAH دوام ائتدیرمیشدی.

MAH باشباخا باغلی اولاراق چالیشان، آنجاق بیر قورولوش یاساسی اولمایان فعلی بیر تشکیلاتدی. ایشده CİA 50’لی ایللرین باشیندا بو اؤرگوتله ایش بیرلیگی یاپمایا باشلامیشدی. یئنه او ایللرده گئنل قورمای ایستیخبارات باشقانلیغیندا گؤرولی قورمای یوزباشی فؤاد دوغو، دؤرد آرخاداشی ایله بیرلیکده واشنگتن’ا گئدمیش و اورادا ایستیخبارات ائیتیمی آلمیشدی. روزی’ده فؤاد دوغو’یلا آمئریکا’دا، CİA داکی ایستیخبارات ائیتیمی سیراسیندا تورکش آراجیللیغی ایله تانیشمیشدی. روزی واشنگتن’ا ائیتیم اوچون گلن NATO اویه سی اؤلکه لرین سوبایلارینا سوویئت لر بیرلیگی و میللیت لر مسئله سی قونوسوندا زامان زامان درسلر وئریردی. تورکش، فؤاد دوغو’یو پئنتاگون’دا وئردیگی بیر درس سیراسیندا تانیمشدی. تورکش ایله فؤاد دوغو، تورکییه’نین باتی ایتتیفاقی ایچینده یئر آلماسیندا، تورکییه-آمئریکا ایش بیرلیگیندن یانایدی. آنجاق هر ایکیسی ایچینده اصیل اولان، طرفلرین بیر بیرلری نین ایچ ایشلرینه موداخیله ائتمه مکدی. تورکییه جمهورییت ایچ ایشلر باخانلیغینداکی CİA ایرتیباط بوروسونو قاپادان، روزی’نین دوستو آلپ ارسلان تورکش’دی. 1965 ایلینده میللی ایستیخبارات تشکیلاتی یئنی بیر یاسایلا قورولونجایا قدر، MAH آدی آلتیندا چالیشان اؤرگوتون آنا بیناسی، آنکارا’نین مال تپه سمتینده ایدی. فؤاد دوغو، 27 آقوست 1962 تاریخینده قورمای آلبای روتبه سی ایله MAH باشقانی اولدوغوندا، مال تپه’ده کی بو بینانین بیر قاتی نین آنکارا’داکی CİA گؤرولی لری قوللانیردی. یعنی تورک ایستیخباراتی اؤرگوتو ایله CİA عینی بینادا بیرلیکده چالیشیردی. CİA‘نین بو بینادان آیریلماسینی ساغلایاراق، تورک ایستیخبارات اؤرگوتونه یئنی دن باغیمسیزلیغینی قازاندیران، روزی’نین آرخاداشی فؤاد دوغو اولموشدو.

دئموکرات پارتی نین ایقتیدار اولدوغو ایللرده آمئریکا ایله سوویئت لر بیرلیگی آراسینداکی رقابت سرت بیر شکیلده سوروردو. تورکییه’نین گووه نلیگی مسکو طرفیندن جیددی اولاراق تهدید ائدیلیردی. بئله بیر اورتامدا اولوسلار آراسی ایلیشگیلر قونوسوندا یئترلی تجربه یه صاحیب اولمایان دئموکرات پارتی حکومتی، آمئریکا ایله ایلیشگیلرده یاخشی نیتله ده اولسا تسلیمیت بیر سییاست ایزله دی. تورکش’ین باشباخانلیق مستشارلیغی دؤنمینده CİA تورکییه ایستاسیون رئیسی ویلیام اچ. دؤیلئون تورکش’ه یازدیغی 21 تموز 1960 تاریخلی مکتوب، تورک ایستیخبارات اؤرگوتونون نه دنلی CİA کنترلونه گیردیگی نی و بو قورولوشون مالی باخیمدان CİA‘یا نه دنلی باغیملی حاله گلدیگینی گؤسترمه سی باخیمیندان ایلگینجدی. یاسسیادا دوروشمالاری سیراسیندا بو مسئله، مئندرس دؤنمینین باش باخانلیق موستشاری احمد صالیح کورور طرفیندن گونده مه گتیریلمیش و یاسسیادا دوروشمالاریندا MAH باشقانلاری شاهید اولاراق دینلنمیشدی.

روزی تورک دوستلارییلا ائوینده کی گؤروشمه لرینده اونلارا ده ییشیک اؤلکه لره عائید ایستیخبارات قورولوشلاری آراسیندا اورتاق دوشمانا قارشی ایش بیرلیگی نین زورونلو اولدوغونو، فقط هر اؤلکه نین اؤز ایستیخبارات قورولوشونون باغیمسیزلیغینی قوروماسی گرکدیگینی خاطیرلاتیردی. روزی’نین تورکییه’ده چالیشدیغی دؤنمده حئیرانلیق دویدوغو ایستیخباراتچیلارین باشیندا، 1960-1961 و 1964-1965 ایللرینده ایکی کئز MAH باشقانلیغی یاپان ضیا سئلیشیک گلیردی. 1900 دوغوملو اولان سئلیشیک، میللی موجادیله دؤنمینده قاراقول جمعیتینده چالیشمیش، جمعیتین ایستانبول’داکی سیلاح دئپولاریندان آنادولو’داکی میللی قوتلره سیلاح قاپیرما ایشینده بؤیوک یارارلیلیق گؤسترمیشدی. 1938 ایلینه قدر اوردودا گؤرو یاپان سئلیشیک، 1938’دن امکلی اولدوغو 1965 ایلینه قدر MAH‘دا چئشیدلی رتبه لرده خیدمت ائتمیشدی.

سئلیشیک روزی’یه تورک ایستیخبارات اؤرگوتونده جیددی بیر رئفورم یاپیلماسی گرکدیگینی سؤیله میش و بو قونودا اونون بیلگی و تجربه سیندن یارارلانمیشدی. روزی’یه گؤره ضیا سئلیشیک، دوغوشدان بیر ایستیخباراتچیدی. میللی جوجادیله و ایکینجی دونیا ساواشی دؤنملرینین اؤزونه قازاندیردیغی معظم بیر بیرلیگی و تجربه بیریکیمینه صاحیبدی. سون درجه کولتورلو و آغیرباشلی، خوش صحبت، ملایم طبیعتلی، باباجان بیری ایدی. روزی، MİT قانونونون حاضیرلیق آشاماسیندا سئلشیک اوچون دیگر اؤلکه لرین بو قونوداکی موضوعات قونوسوندا جیددی بیر چالیشما یاپاراق اؤزونه تسلیم ائتمیشدی. ضیا سئلیشیک، 13 تموز 1965’ده یورورلیگه گیردی. بئله جه تورک ایستیخبارات اؤرگوتو یاسال بیر زمینه اوتوتولدو. سئلیشیک، روزی’دن 17 یاش بؤیوکدو. روزی اونو حایاتی نین هر دؤنمینده یاخشی بیر ایستیخباراتچی بؤیوک بیر وطن سئور، یاخشی بیر دوست بیر آغابئیی و بیر بؤیوک اولاراق سایقییلا خاطیرلیییردی. اؤرگوتون باغیمسیزلیغیییلا ایلگیلی ایلک آدیملاری آتان دا سئلیشیک’دی.

ایکی سوپر گوج آراسینداکی رقابت، 50’لی و 60’لی ایللرده اؤزه للیکله اورتادوغو اؤلکه لرینده آجیماسیزجا دوام ائدیردی. 27 ماییس کودتاسینی ایزله ین گونلرده، سوویئت لر بیرلیگینین تورکییه’یه یاپدیغی بیر تکلیف حاققیندا آلگ ارسلان تورکش بونلاری آنلاتیر:”اینقیلابین ایلک گونلرینده، سوویئت لر بیرلیگی نین آنکارا’داکی بؤیوک ائلچی سی بای ریژوف ایسمینده بیر شخص ایدی. ریژوف چوخ فعال و دوست رفتارلی بیر اینسان ایدی. بیزه دوستلوق گؤستریردی، یاخینلیق گؤستریردی … منه ده چوخ ایلطیفات ائدیر، دعوتلره چاغیریردی. ریژوف’دان بئله بیر دعوت گلدی. قبول ائتدیم. یانیما دیش ایشلر باخانلیغی ائکونومی دائره سی گئنل مودور یاردیمجی سی محمد بایدور’و آلیب گئتدیم. بؤیوک ائلچیلیک او تاریخده اسکی بیناسیندایدی. بایدور’و واشنگتن’دان تانیردیم. آمئریکا’دا بولوندوغوم سیرالاردا اؤزوده واشنگتن بؤیوک ائلچی لیگیمیز موستشاریدی. بای ریژوف بیزی سفارتخانه نین اوست قاتینداکی بؤیوک سالوندا آغیرلادی. شرفیمه آخشام یئمه یی وئردی. سوویئت بیرلیگی سفارتخانه سینده یئمک دوام ائدیردی. بؤیوک ائلچی ریژوف صحبتین بیر یئرینده دؤولت باشقانلاری خروشچئف’دن منه سلام لار گتیردیگینی بلیرته رک سؤزلرینی بئله سوردوردو. سایین مستشار دؤولت باشقانیمیز سایین خروشچئف’ین سیزه اؤزه ل سلام و سئوگی سی وار. سیزی چوخ سئویر. تورکییه’یی ده چوخ سئویر. سیزی مسکو’یا دعوت ائدیر. باخینیز قافقازییا’داکی تورکییه سینیریندان اعتبارا، قارادنیز قییی لاریندان اعتبار 250 کیلومتر درینلیگینه قدر، بوتون بیر آلانی عسگردن آریندیراجاییق. آیریجا سیزه هر ایل 500 میلیون دلار هئدیه ائده جه ییق. تورکییه’نین ائکونومی سینی گلیشدیرمک اوچون سوره کلی یاردیمدا بولوناجاییق. سوویئت لر بیرلیگی بؤیوک ائلچی سی بای ریژوف بیر آرا دوردو، بو دفعه من اونا سوروشدوم. پئکی سایین بؤیوک ائلچی بیزدن نه ایسته ییرسینیز؟ بؤیوک ائلچی دن بکله نن جواب گلمیشدی. NATO‘دان چیخین. بو طلب قارشیسیندا جواب بئله اولدو: بیز سوویئت لرله دوستوق، دوشمان دئییلیک، بو دوستلوغو آتاتورک قوردو. تورکییه’نین گئله نکسل دیش پولیتیکاسی نین تمل ایله سی، یورددا باریش، دونیادا باریشدیر. اؤزه للیکله سوویئت لر بیرلیگی ایله دوست یاشاماقدادیر. بیزده سیزین دوستونوزوق.NATO‘یا گیرمه میزه، بیزه قارشی داها اؤنجه لری ایستالین’ین یؤنه تدیگی تهدیدلر سبب اولدو. بیزدن توپراق ایسته دینیز. بوغازلاری ایسته دینیز. تورکییه’ده کی مارکسیست بیر ایقتیدار قورولماسینی ایسته دینیز.

سوویئت سفارتخانه سینده کی یئمک شطرنج اویونونا دؤنموشدو. هئپ دیپلماتیک دیل قوللانیب، سؤزلریمیزی اؤلچوب دارتاراق صرف ائدیردیک. ایشته بئله حرارتلی مذاکره لرین بیر یئرینده بای ریژوف، سون سؤزلریمه بو قارشیلیغی وئردی: سایین مستشار یئنی بیر دورومدا، یئنی بیر تکلیف ده قارشینیزا چیخیریق. دؤولت باشقانیمیز سایین خروشچئف، بو سون مئساژی ایله ایلگیلی مندن خبر بکله ییر. آتاتورک زامانینداکی دوستلوغو یئنی دن جانلاندیرماق ایسته ییریک. تورکییه ایله سوویئت لر بیرلیگی ال اله وئره ریک.

بؤیوک ائلچی، تورکش’ی بو و بنزر قونولاری گؤروشمک اوزه ره مسکو’یا دعوت ائتدی. آیریجا، عسگری یاردیم یاپاجاقلارینی، ان مدرن سیلاحلاری وئره جک لرینی، تورک اوردوسونو آمئریکا’لیلاردان چوخ داها مکمل بیر شکیلده مدرنیزه ائده جکلرینی سؤیله دی. تورکش، بؤیوک ائلچی نین تکلیف لرینی و دعوتینی نازیک بیر شکیلده رد ائده رک قونوشماسینا بو سؤزلرله سون وئردی: بیز توپراقلاریمیزدان سوویئت لر علئیهینه هرهانسی بیر حرکته ایذین وئرمه یه جه ییک، آما NATO‘دا اویه لیگیمیز دوام ائده جک. اونو پوزماریق، چیخاماییق.

سوویئت لر بیرلیگی، اورتادوغو اؤلکه لرینه یؤنه لیک چالیشمالارینی یوخاریداکی دیپلماتیک آتاقلارا بنزر چالیشمالار یانیندا اؤز کنترولونده کی کمینفرم’ا اویه اولان کمونیست پارتی لر آراجیللیغییلا دا یورودوردو. آمئریکا اوچون اؤزه للیکله تورکییه’نین باتی ایتتیفاقینا سون وئره رک NATO‘دان آیریلماسی و سوویئت لر بیرلیگی ایله ایش بیرلیگی یاپماسی او ایللرین قورخولو رؤیاسی دی. مسکو’نون سوریه و عراق’لا عسگری ایش بیرلیگی آنلاشمالاری ایمضالاماسی و بو اؤلکه لرده عسگری واحیدلر قورماسی، آمئریکا یؤنه دیمینی و تورکییه’یی راحاتسیز ائتمیشدی. او ایللر، تورکییه’نین مسکو’یا باغلانتیلی کمونیست حرکت لر قونوسوندا چوخ حساس اولدوغو بیر دؤنمدی.

گوجلو بیر کمونیست فیکیر و آکسیون آدامی اولان میهری بللی، تورکییه کمونیست پارتی ایچینده و یونان ایچ ساواشی سیراسیندا ائدیندیگی تجروبه لردن ده یارارلاناراق “میللی دئموکراتیک دئوریم” تئزینی گلیشدیرمیشدی. اونا گؤره دئوریم، روسییا’دا اولدوغو کیمی ایکی آشامالی اولاراق گرچکلشدیره جکدی. بیرینجی آشامادا سوسیالیست افسرلرله ایش بیرلیگی یاپیلاجاق ، دئموکراتیک بیر بورژوا دئوریمی گرچکلشدیریله جک، ایکینجی آشامادایسا 1917 شوبات دئریمینده کئرئنسکی لیدئرلیگینده کی دئموکراتلارین، 1917 اکیم’ینده ده لئنین لیدئرلیگینده کی بلشئویک’لرین ایقتیدار اولدوقلاری کیمی، کمونیست پرولتئر دئوریمی یاپیلاجاقدی.

13 کاسیم 1960 تاریخینده، مسکو طرفیندن کنترل ائدیل کمونیست تورکییه پارتی سی روسییا’نین تورکییه’ده کی بئشینجی قولو و بو سببدن تورکییه اوچون بؤیوک بیر تهلوکه اولاراق قبول ائدن تورکش و آرخاداشلاری تصفیه ائدیلمیشدی. میللی بیرلیک کمیته سی نین سول قانادینا منسوب اویه لری نین بؤیوک قیسمی، بیر یاندان طبیعی سئناتور اولاراق سییاسی ائتگینلیکلرینی سوردورمه یه چالیشیرلارکن بیر یاندان دا اوردوداکی سوسیالیست افسرلرله بیرلیکده سول بیر کودتا اوچون چالیشمالار یوردودوردو. بو دؤنمده میللی دئموکراتیک دئوریمین تئوریسییه نی میهری بللی، سیلاحلی بیر دئوریمدن یانا اولان میلیتان گنجلیک لیدئرلری ایله ده تماس حالینده ایدی. زامانین MİT مستشاری فؤاد دوغو بئله بیر دئوریمین تورکییه’یی بیر سوویئت اویدوسو حالینا گتیره جه ییندن امیندی. سول جونتا ایچینه اؤز آداملارینی یئرلشدیرن ژئنرال فؤاد دوغو، کودتاجیلارین فعالیت لریندن، اونلارین تورکییه کمونیست پارتی طرفیندن، دولایلی اولاراق مسکو طرفیندن نئجه یؤنلدیریلدیگیندن خبرداردی. 13 کاسیم 1960 تاریخینده تورکش و 13 آرخاداشینی تصفیه ائدن قروپون باشینداکی ژئنرال جمال مادان اوغلو، سول جونتانین لیدئری قونوموندایدی.

 

عیصمت اینونو’یله گؤروشمه

روزی هنره ده یر وئرن، موسیقی یی، تئاتری و اپرایی سئون بیریسییدی. هنر سئوگی سی سایه سینده تورکییه’ده تئاتر و اپرا هنرمندلری آراسیندا بیرچوخ دوست ائدینمیشدی. دؤولت تئاتر و اپرالاری گئنل مودورو جونیئت گؤکچئر بونلار آراسیندایدی.

جونئیت گؤکچر، او ایللرده هنوز آیتن گؤکچر’له ائولی دییلدی. آیتن قاچماز، دؤولت اپرا و تئاترلاری نین ان باشاریلی، ان گؤزه ل هنرمندلریندندی. روزی’نین اونلارلا ایلیشگی سی گرچک بیر آرخاداشلیق و صنعت دوستلوغویدی. بعضی چئوره لر روزی’نین آمئریکا ائلچی لیگینده کی گؤره وی نه دَنی ایله زامان زامان بونو ایستیثمار ائدیردی. جونئیت گؤکچر اؤنملی اویونلارین صحنه یه قوندوغو گونلرده روزی’یی اپرایا دعوت ائدردی. باش باخان عیصمت اینونو’ده اپرایی سئوردی.

روزی’نین آمئریکا’دان عائله سینی زیارته گلن قیزی زولفییه ایله بیرلیکده اپرایا گئتدیگی بیر آخشام، عیصمت پاشا دا ائشی مئوهیبه خانیملا آنسیزین اپرایا گلدی. جونئیت گؤکچر، اونلاری یان یانا اوتورتدو و اویوندان سونرا عیصمت پاشا ایله مئوهیبه خانیمی روزی و قیزییلا بیرلیکده چای ایچمه یه دعوت ائتدی. روزی ایله عیصمت پاشا صحبت ائتدیلر. روزی اونا حایات حئکایه سینی آنلاتدی، تورکوستان لئژیونلارینداکی ایللریندن و سون دؤنم چالیشمالاریندان سؤز ائتدی. سوویئت’لرین بیر گون داغیلاجاغینی، بونون اوچون ده حاضیرلیقلی اولماق گرکدیگینی، آزربایجان و اورتاآسییا’دا میللی دیره نجین حالا آیاقدا اولدوغونو بلیرتدی.

عیصمت پاشا روزی’یه سوویئت لر بیرلیگی نین بؤیوک بیر امپراطورلوق اولدوغونو، امراطورلوقلارین ائله سگگیز-اون ایل ایچینده چؤکمه یه جه یینی، بونون اوچون تاریخه و گئچمیشه باخماسی گرکدیگینی سؤیله دی. بوراخین بو ایشلری روزی، سوویئت لر بیرلیگی داغیلانجایا قدر اورادا یاشایان آزربایجان’لیلار، تورکمن’لر، اؤزبک’لر، قازاق’لار، تاتار’لار و دیگرلری هئپ روسلاشمیش اولاجاقلار. دئیه رک سؤزلرینی سوردوردو.پاشادان دویدوقلاری روزی’ده درین بیر خیال قیریقلیغی یاراتدی. 27 ماییس کودتاسیندان سونرا، 1961’ین اکیم آییندا یاپیلان گئنل سئچیملرین آردیندان باش باخان اولان تورکییه جمهورییتی نین ایکینجی جمهورباشقانی عیصمت اینونو’نون، باش باخان اولدوقدان سونرا نه دن تورک کولتورونو آراشدیرما انستیتوسو ایله دیش ایشلر باخانلیغی دیش تورک لر ماساسینی قاپاتماق ایسته دیگینی بئله جه آنلامیش اولدو.

عیصمت پاشا’یا گؤره سوویئت لر بیرلیگی بیر سوپر گوج اولاراق داها اوزون ایللر یاشایاجاقدی؛ بلکی ده یوز ایللرجه … بو سوره اوچون ده سوویئت لر بیرلیگینده کی میللیت لر مسئله سییله اوغراشماق، بوشا پارا و زامان خرجلمکدی. اونا گؤره دوغرو اولان، بو مسئله ایله ایلگی له نیب مسکو’نون خصومتینی چکمه مکدی. ایکینجی دونیا ساواشی نین ساواشین ایلک ایللرینده آلمان’لارین قیسا سوره ایچینده بوتون دوغو آوروپا’یی ایشغال ائده رک مسکو اؤنله رینه قدر گلدیگینی گؤرن عیصمت پاشا، دیش تورکلر مسئله سینی بیر نوع دؤولت پولیتیکاسی حالینا گتیرمیشدی. آلمان’لارین ساواشی اودوزاجاغینا آنلاشیلینجا دا بو سییاستی ترک ائتمیشدی. آنجاق آرادان 50 ایل گئچمه دن سوویئت لر بیرلیگی نین داغیلماسی عیصمت پاشا’یی دییل، 1944 ایلینده توتوقلانان و تابوتلوقلاردا آغیر شیکنجه لر گؤرن، عیرقچیلیق-تورانچیلیق داعواسی سانیقلاری -کی بونلارین آراسیندا آلپ ارسلان تورکش و فتحی تئوئت اوغلو کیمی روزی’نین یاخین دوستلاری دا واردی- ایله روزی’یی و فؤاد دوغو’یو حاقلی چیخارمیشدی.

 

کورد مسئله سی

روزی اوو توتقوسویدو. تورکییه’ده بولوندوغو ایللرده اوغلو اَرکین’ی ده یانینا آلیر، دوستلارییلا بیرلیکده اووا گئدرلردی. اسکی شهر ایله پولاتلی آراسیندا، کوردلرین یاشادیغی اوچ کؤی واردی: سارای کؤی، بؤیوک حسن و کوچوک حسن. اوو سیراسیندا زامان زامان بعضی گئجه لری سارای کؤی’دی گئچیرمک مجبورییتینده قالیرلاردی. کؤیون کورد کؤکنلی خالقی، اللرینده کی بوتون ایمکانلاری قوللاناراق اونلاری قوناق ائدردی. سارای کؤی’ده بیر ایلک اوخول واردی. جوجوقلار غایت گؤزه ل تورکجه دانیشیردی. کؤی اوداسیندا دؤولت باشقانی و میللی بیرلیک کمیته سی باشقانی جمال گورسل’ین بؤیوک بیر شکیلی آسیلییدی. اوخولو اولمایان بؤیوک حسن ایله کوچوک حسن کؤی لرینده جوجوقلار اؤز آرالاریندا کوردجه دانیشیردی. اورتاآنادولو’دا یاشایان کوردلر آراسیندا سییاسی کوردچولوق یوخدو. دؤولته باغلی و سایقیلی اینسانلاردی. اونلارین ائیتیمه و قالخینمایا ایحتییاجی واردی.

روزی، بیرینجی دونیا ساواشی اؤنجه سینده و ساواش ایللرینده اینگیلیزلرین عثمانلی ایمپیراطورلوغونو پارچالاماق اوچون ائتنیک میللیتچیلیک حرکتلرینی قیشقیردیغینی بیلیردی. اصلینده کوردلر ایله تورکلر، بو جغرافییادایوزایللرجه ایچ ایچه یاشیییردی. عثمانلی ایمپیراطورلوغوندا چئشیدلی ائتنیک قروپلارین کولتورل اؤزه رکلیگی واردی. هرکس اؤز دیلینی دانیشما و کولتورونو یاشادما ایمکانینا صاحیبدی. دیققت ائدیلیرسه ایمپیراطورلوق دؤنمینده کورد عصیانلاری یوخ دئییله جک قدر آزدی. علوی تورکلرین دؤولتله مسئله لری و مرکز اوتوریته یه قارشی عصیانلاری، کورد عصیانلاریندان چوخ ایدی. کوردلر ایله تورکلر یوزایللرجه بیربیرلریندن قیز آلیب وئرمیشلر و قاریشمیشلاردی. اینگیلیزلردن سونرا، روسییه کورد مسئله سییله ایلگیلنمیش و قونویو قیشقیرتمایا باشلامیشدی.

ملا مصطفی بارزانی، آداملارییلا ایللرجه روسییا’دا یاشامیش و بؤیوک حیمایت گؤرموشدو. روزی زامان زامان گونئی دوغو ایللرینه (شهرلرینه) گئده رک، اوردا ده ییشیک فیکیر آخیملارینا منصوب آیدینلارلا تماس ائتدی. مسکو’نون ا ایللرده کورد مسئله سی ایله یاخیندان ایلگی لندیگی، قادین-ائرکک یوزلرجه کورد کؤکنلی گنجی روسییه’یه گؤتوره رک ائییتدیگینی تثبیت ائتدی. 27 ماییس’دان سونرا کورد کؤکنلی بؤیوک توپراق صاحیب لری عسگرلر طرفیندن توتوقلانیب سیواس یاخینیندا بیر کمپه یئرلشدیریلدی. آرالاریندا کینیاس کارتال دا واردی. بونلار بیر سوره سونرا آزاد بوراخیلدی. روزی داها سونراکی ایللرده کینیاس کارتال’لا یاخین دوست اولدو.

روزی، بیر گون کینیاس کارتال’ا، کینیاس کلمه سی نین روسجا اولدوغونو و اصیلزاده آنلامینا گلدیگینی سؤیله یه رک بو ایسمی هاردان آلدیغینی سوروشدو. کینیاس کارتال’دا روزی’یه اوزون اوزون حایات حئکایه سینی آنلاتدی. بوراکان عشیرتی نین رئیسی، بؤیوک توپراق صاحیبی بیر کورد بابانین اوغلو اولان کینیاس کارتال، روس چارلیغینی نین سون دؤنمینده، 1900 ایلینده گورجوستان’دا دوغموشدو. بوراکان عشیرتی منسوبلاری چارلیق روسییا’یی سینیرلاری ایچینده گورجوستان و قافقازیا’دا یاشیییردی. قارتال، تیفلیس’ده عسگری اوخولو و باکو’دا روس حرب اوخولونو بیتیرمیش، بیر سوره روس اوردوسوندا افسر اولاراق خیدمت ائتمیشدی. بیر قیسمی آزربایجان و گورجوستان’دا یاشایان بوراکان عشیرتی ایله بؤلگه ده کی ائرمنی لر آراسیندا جیددی سورونلار باش گؤستردی. روس اوردوسونون و روس دؤولتی نین دسته یینی آلان ائرمنی لر بوراکان عشیرتینه سالدیرینجا، عشیرت دا تورکییه’ده کرچ ائتمه یه قرار وئرمیشدی. عشیرتین بیر قیسمی قارس، ایغدیر’دا بیر قیسمی ایسه وان’ا یئرلشمیشدی. تروکچی’نین قوردوغو قیزیل اوردو’دا کینیاس’ا دا گؤرو وئریلمیشدی. کینیاس، قیزیل اوردو بؤنیه سینده کی ائرمنی بیرلیکلریندن راحاتسیز؛ گؤره وی قبول ائتمه دی.

عشیرتین تورکییه’یه کؤچ ائتدیگینی گؤرن کارتال، اؤزونه دلی کیمی عاشیق اولان بیر روس ژئنرالی نین قیزییلا بیرلیکده، 1922 ایلینده تورکییه’یه قاچدی. وان’ا یئرله شه رک عشیرتی نین باشینا گئچدی. روس گلین لئیلا ایسمی نی آلدی، کارتال’لا اوزون و موتلو بیر ائولیلیک حایاتی اولدو. کینیاس کارتال، بیر بَی جوجوغویدو. باباسی اونا دونیایا گلدیگینده بَی-اصیلزاده آنلامینا گلن کینیاس آدینی وئرمیشدی. تورکییه’ده سوی آدی قانونو چیخدیغیندا دا کارتال سوی آدینی آلمیشدی. 1926 ایلینده وان’دا توتوقلانیب سورگون ائدیلمیشدی. سورگون ائدیلنلر آراسیندا سعید نورسی’ده واردی. ایزمیر’ده کی سورگون حایاتی بیتینجه تئکرار وان’ا دؤندو. 1938 دَرسیم عصیانیندان سونرا تئکرار سورگون ائدیلدی. بیر سوره تیراکیا’دا یاشادی و جزاسی بیتینجه تئکرار وان’ا دؤندو. 1960 کودتاسینی تعقیباً، قیسا بیر توتوقلولوغون آردیندا دئموکرات پارتی وان میللت نماینده سی اولاراق مجلیسه گیردی.

زامان ایچینده روزی’نین کینیاس کارتال’لا دوستلوغو داها دا گلیشدی. مکمل روسجا دانیشان بو ایکی آدام، صحبتلرینی زامان زامان روسجا یاپیردی. کینیاس کارتال آرادا بیر روزی’یه، آمان دیققت ائت، روسجا دانیشدیغین اوچون سنی کمونیست دئیه توتوقلاماسینلار. بوراسی تورکییه! آمئریکا وطنداشی اولدوغونا باخمازلار آتیوئریرلر ایچه ری دئیه تاخیلیردی. تورکییه’یی اؤز وطنلری، دؤولتی اؤز دؤولتلری اولاراق قبول ائدن کورد کؤکنلی، بؤلگه لرینده ائتگین و اعتیبارلی بیرچوخ اینسانا یاپیلان حاقسیرلیغی روزی’نین آنلاماسی مومکون دئییلدی. بو بؤیوک خطالار تورکییه’یه بؤیوک ضررلر وئره جه یی کیمی، بو مسئله یی تحریک ائدن بعضی دؤولتلرین ده اَکمه یینه یاغ سوره جکدی. بدیرخان عشیرتی رئیسی حاجی بدیر آغا’نین میللی موجادیله دؤنمینده دؤولته بؤیوک خیدمتلری اولموشدور. سعید نورسی، میللی موجادیله دؤنمینده قوای میللیه صفلرینده یئر آلمیش و مصطفی کمال’ه دستک اولموشدو. کینیاس کارتال، دؤولته باغلییدی. تورکییه آشاغییدی. تورکییه اولماسایدی بورخان عشیرتی ائرمنی لر طرفیندن تاماً یوخ ائدیلیردی. من نئجه اولور دا وارلیغیمی بورجلو اولدوغوم تورک دؤولتینه ایهانت ائده ریم؟ دئیه رک روزی’یه درد یاناردی.

اونو أن چوخ یارالایان، 1960 کودتاسیندن سونرا، 485 کورد’له بیرلیکده سیواس کاباکیازی’دا کمپه گؤنده ریلیگینده اؤزونه یاپیلان سوچلامالاریدی. بو کمپده دوققوز آی قالدی. وئریلن یئمه یی، بوراخین اینسانین، حئیوانین داهی یئمه سی ممکن دئییلدی. آنجاق بونلار کینیاس کارتال اوچون اؤنملی دئییلدی. اونون اوچون اؤنملی اولان و اونو اوره کدن یارالایانف یؤنه لدیلن سوچلامالاردی. یابانجی ایدئولوژی و دؤولتلره خیدمت ائتمک، دین ایستیثماری و نفوذ سوء ایستیعمالی یاپماق، اینسانلارا ظلم ائتمک، اونلاری حاقسیز یئره کرله اولاراق چالیشدیرماقلا سوچلانمیشلاردی. بوتون بو یاشادیقلارینا رغماً اونون تورک عدالتینه اینانجی هئچ بیر زامان سارسیلمامیشدی. تورکلرین خطا یاپماسی ممکوندور آما بو اصیل اینسانلار بیر گون بو خطالارینی ادراک ائدرلر و خطالاریندان دؤنمه سینه بیلیرلر. دئییردی. بیرگون روزی’یه بئله دئمیشدی: “روزی باخ، بو دؤولت منی مجلیسینه اویه و بو مجلیسه باشقان یاپدی. خطالار بیر گون البته تعمیر ائدیلیر. یالنیز سن سؤیله بؤیوک دؤولتلره، بیزیم ایشیمیزه قاریشماسینلار.”

سوویئت لر بیرلیگی ایله آمئریکا آراسینداکی رقابتین دوام ائتدیگی سویوق ساواش ایللرینده آمئریکا اوچون اؤنملی اولان تورکییه’نین ایستیقراریدی. او دؤنمده کورد آیریچیلیغینی تشویق ائتمک، آمئریکا چیخارلارینا اویغون دئییلدی. روزی چؤزولمه دیگی تقدیرده گله جکده تورکییه’نین باشینا بؤیوک دردلر آچاجاق بیر کورد مسئله سی نین وارلیغینی او ایللرده گؤرموشدو. تورک دؤولتی نین رسمی سییاستی کوردلرین وارلیغینی اینکار اوزه رینه قورولموشدو.

روزی، کورد مسئله سینی باشباخانلیق مستشاری اولدوغو دؤنمده و هندوستان سورگونوندن دؤندوکدن سونرا تورکش’له دانیشدی. هر ایکیسی ده، وار اولان بیر شئیین اینکار ائدیله رک یوخ ائدیلمه یه جه یی قونوسوندا مطابقدی؛ کورد مسئله سی چؤزولمه دیگی تقدیرده، تورکییه اوزه رینده حئسابی اولان اؤلکه لرین بو قونویو تورکییه’یه قارشی قوللاناجاقلاریندان امیندی. باسقی و اینکارین چؤزوم اولمایاجاغینی بیلیردی. روزی یانلیزجا آرخاداشی تورکش’له دییلدی، گؤروشدویو تورک ایستیخباراتچیلارا دا بو قونودا دیققتلی بیر شکیلده اویاریلاردا بولوندو. آنجاق آلدیغی جواب اومود وئریجی دییلدی. روزی’یه تورکییه’ده کورد یوخ کی پروبلئم اولسون. اونلار داغ تورکلریدیر، دئییردیلر. روزی، سوویئت رئالیستینی، سوویئتلر بیرلیگینده کی میللیتلر مسئله سینی یاخشی بیلن بیریدی. میللیتلر مسئله سی نئجه کی سوویئتلر بیرلیگی نین ان اؤنملی مسئله لریندن بیری ایسه، کورد مسئله سی ده تورکییه جمهورییتی دؤولتی نین أن اؤنملی مسئله لریندن بیریدی.

ایللر سونرا پ.ک.ک حرکتی باشلادیغیندا، پ.ک.ک’نین تورکییه’نین اسکی متفکری طرفیندن دستکلندیگی گؤرن روزی، تورک دوستلارینا، اگر تورکییه او زامان بو اینکار سییاستیندن واز گئچسیدی و سون دؤنملرده وئریلن حاقلار او دؤنمده وئریلسیدی، پ.ک.ک حرکتی نین اورتایا چیخماسی ممکن اولمازدی. دئمیشدی.

روزی آرادان ایللر گئچمیش اولماسینا رغماً کینیاس کارتال’ین سیخ سیخ تئکرارلادیغی بو سؤزلری هئچ اونوتمامیشدی. آیریلیق تخملاری نین اکیلدیگی توپراقدان کین و نیفرت چیخار. کینیاس کارتال آرتیق یاشامیر. روزی ده بئش ایل سونرا یوزونجو یاشینا گیرمیش اولاجاق. روزی’یه گؤره بو گون ده تورکییه’ده کینیاس کارتال کیمی تورک-کورد قارداشلیغینا اینانان، تورکییه جمهورییتینی اؤز دؤولتی اولاراق قبول ائدن، تئرورا قارشی، ساغ دویو صاحیبی کورد کؤکنلی چوخ ساییدا آیدین واردیر. روزی ناظیم’ین وین’ده اؤزونه سؤیله دیگی بؤیوک دؤولتلرین اویونجاغی اولماماق گرک سؤزونو هئچ اونوتمامیشدی.

روزی، تورکلری و کوردلری کینیاس کارتال’ین آیریلیق تخملاری نین اکله دیگی توپراقدان کین و نیفرت چیخار سؤزونه قولاق وئرمه یه دعوت ائده رک اونلارا بو اویاریدا بولونوردو. دونیادا تورک-کورد داعواسیندان یارارلانماق ایسته ین دؤولتلرین وار اولدوغونو اونوتمایین. اونلاربو داعوانین دوامی اوچون هر جور پروواکیسییونا، قارانلیق اویونا تشبوث ائدرلر. ایسترلر کی کین و نیفرت بؤیوسون و توپراقلارا اؤلوم ساچسین. بو اویونلارا قارشی اویانیق اولون و نه یاپارسینیز یاپین، بیرلیکده قارداشجا یاشامینین یولونو بولون.

 

ایران

1953 ایلینده بیر کودتا ایله گؤرودن اوزاقلاشدیران ایران باش باخانی مصدق، یاخین ایران تاریخینین ان اؤنملی شخصیتلریندن بیریسی ایدی. 1882 ایلینده دونیایا گلن مصدق، سوئد’ده حقوق دکتراسی یاپاراق اؤلکه سینه دؤنموشدو. سون ایران شاهی نین باباسی ریضاخان، دوزه نله دیگی بیر کودتا ایله ایران یؤنه دیمینی اله گئچیرمیشدی. مصدق، ریضاشاه کابینه سینده اؤنجه مالییه داها سونرا دیش ایشلر باخانلیغینی اوسته لندی. 1923 ایلینده اولوسال دانیشما مجلیسینه اویه سئچیلدی. 1925 ایلینده ریضاخانین اؤزونو ایران شاهی اعلان ائتمه سینه قارشی چیخدی. ریضا شاه’لا آراسی آچیلدی و بوتون گؤرَولریندن اوزاقلاشدیریلدی. ریضاشاه’ین 1941 ایلینده اوغلو لئهینه تختدن فراغت ائتمک زوروندا قالماسی اوزه رینه تئکرار سییاسته دؤندو. یئنی دن مجلیسه سئچیلدی. 1944 ایلینده سوویئت لرین قوزئی ایران’دا پئترول چیخارما ایمتییازی آلماسینا شیددتله مخالفت ائتدی. 1951 ایلینده آنگلو-ایران نفت شیرکتی تاسیسلری نین میللی لشدیریلمه سی اوچون وئردیگی یاسا تکلیفینی مجلیس طرفیندن قبول ائدیلدی.

شاه محمدرضا، ایران خالقی نین بؤیوک چوخونلوغونون سمپاتیسینی قازانان مصدقی باشباخان اولاراق آتاماق زوروندا قالدی. 1953 ایلینده مصدق ایله شاه محمدرضا  آراسینداکی رقابت سییاسی بیر داعوایا دؤنوشدو. شاه مصدقی باشباخانلیقدان عزل ائتدی. بونون اوزه رینه ایران’ین هر طرفینده خییابانی گؤسترلری باشلادی. شاه محمدرضا، ایران’دان قاچماق زوروندا قالدی. مصدق، آمئریکا طرفیندن دستکلندیگی ادعا ائدیلن بیر کودتا ایله باشباخانلیقدان اوزاقلاشدیریلدی و 1966 ایلینده کی اؤلومونه قدر ائو حبسینده یاشاماق زوروندا بوراخیلدی.

مصدق، ایران خالقی نین سئوگی و سایقیلا آندیغی، خالقین گؤنلونده تخت قورموش ایران’لی بیر دؤولت آدامی ایدی. ایران’لیلار اونا قارشی کودتانین CİA طرفیندن دوزنله دیگینی اینانیردی. اسکی آمئریکا دیش ایشلر باخانی مادلین آلبرایت، 2000 ایلینده، او کودتانین آرخاسیندا آمئریکا’نین اولدوغونو اعتراف ائتمیشدی. باشقان باراک اوباما ایسه 2009 ایلینده میصر’ده یاپدیغی دانیشمادا بو کودتا ایله آمئریکا’نین ایلگیسینی قبول ائتمیشدی.

1953 ایلیندن سونرا شاه، گرچکدن آمئریکا دیش پولیتیکاسی نین دونیاداکی ان اؤنملی فیگورلریندن بیری ایدی. آمئریکا باشقانی ریچارد نیکسون، 1971 ایلینده ایران شاهی اوچون، دونیادا ایران شاهی نین اوزاق گؤروشلولویونه صاحیب بیرنئچه دؤولت آدامی داها اولسایدی نه یاخشی اولوردو، دئیه رک، ضمناً ده اولسا شاهین آمئریکا اوچون اؤنَمینی وورغولامیشدی. نیکسون’ا گؤره، شاه، پراکتیکده بیر دیکتاتوردو. آنجاق بو یاخشی اوزلو، یاخشی نییتلی و ایران خالقینا رفاه گتیرن بیر دیکتاتورلوکدو.

ایران’دا کودتاجیلار 1953 ایلینده آمئریکا کمکی ایله مصدقی دئویریب شاهی تئکرار تختینه اوتوردوغوندا، CİA‘نین افسانه وی دیرئکتورلریندن ریچار هئلمز سییاسی کوردیناسیون بوروسو ایله اؤزل اپراسیونلار بوروسو باشقانی ایدی.

نیکسون 1973 ایلینده ریچار هئلمز’ی تهران’ا بؤیوک ائلچی سی اولاراق آتادی. بو آتامادا نیکسون’ون هرهانسی بیر ایشارت وئرمک ایسته دیگی و یا بیر سونیت اولدوغونو دوشونمک دوغرو دییلدی. آنجاق ایران’لیلار حاقلی اولاراق بونو باشقا جور آلقیلادی. او دؤنمده تهران’داکی آمئریکا ائلچی لیگینده گؤرَولی دیپلمات هئنری پئرچته گؤره، CİA‘یلا یاخین باغلانتیسی اولان بو آتاما، ایران’لیلار طرفیندن آمئریکا’نین ایران سییاستینده طرفسیزلیغینی تماماً غئیب ائتدیگینی و ایران شاهی محمدرضا’نین آمئریکا’نین قوقلاسی اولدوغونون آچیق بیر ایفاده سی اولاراق یوروملاندی. ریچارد هئلمز، ایرانلیلارین گؤزونده ایران خالقی نین سئوگیلیسی مصدقی دئویرن و شاهی ایران’نین باشینا بلا ائدن آدامدی.

آمئریکا باشقانی جیمی کارتر، 31 آرالیق 1977’ده بیاض سارای’دا ایران شاهی اوُنورونا وئردیگی بیر رسمی یئمکده، ایران موناریشیسینی دالغالارلا چالخانان بیر دنیزده کی باریش و ایستیقرار آداسینا بنزه تیردی. بو، 1953 ایلیندن بری CİA آژانلارینین ایران’لا ایلگیلی راپور و آنالیزلرینده ایصرارلا وورغولانان گؤروشلرین تئکراریندان باشقا بیر شئ دییلدی. آنجاق بورادا ایلگینج اولان، اوُ راپور و آنالیزلرین ایران شاهی نین اؤزو و رئژیم حاققینداکی گؤروشلریله عئینی اولماسییدی. باشقان چارتئر’ین دانیشماسیندان بیرنئچه هفته سونرا، هُوارد هارت آدینداکی بیر CİA گؤره ولیسی، ایستاسیون رئیسی اولاراق تئهران’ا گلدی. هارت، خمینی دئوریمی اؤنجه سینده، دئوریم اثناسیندا و دئوریم سونراسیندا تئهران’دا گؤرَو یاپاجاقدی. هارت، جسور و تجربه لی بیر آژاندی. شاها قارشی خییابان گؤسته ریلری نین آرتدیغی بیر دؤنمده، ایران’دا نه لر اولدوغونو آنلاماق اوچون، ساواک مرکزی نین اؤزلرینه وئردیگی راپورلا بیر کنارا ایته رک خییاوانلارا ائندی. گرچه یی آنلامایا باشلادی. گرچک، 60’لی ایللرین باشیندان اعتباراً تئهران’داکی CİA آژانلاری نین مرکزه یوللادیغی راپور و آنالیزلرده اورتایا قویدوقلاریندان چوخ داها فرقلی ایدی. تئهران’دان گؤنده ریلن راپورلارین هئچ بیرینده شاه رژیمی نین سورونلاری اولا بیلجه یی قونوسوندا بیلگی یوخدو. راپور و آنالیزلر، 25 ایل بویونجا تک بیر دفعه داهی ائلشتیرل بیر گؤزله اَله آلینمامیشدی.

آگوست 1978’ده CİA‘نین بیاض سارای’ا سوندوغو بیر راپوردا، ایران’دا بیر دئوریمین چوخ اوزاقلاردا اولدوغو وورغولانیردی. او راپورون اوزه ریندن بیر نئچه هفته گئچمه دن. خمینی طرفدارلاری نین بؤیوک خییاوان گؤسته ریلری باشلادی. 16 اوجاق 1979’دا شاه، ایران’دان قاچماق زوروندا قالدی. خمینی طرفدارلاری ایران’دا شاهلیغین اورتادان قالدیریلدیغینی آچیقلادی. بئله جه فرانسه’ده سورگونده یاشایان خمینی اوچون تئهران یولو آچیلمیش اولوردو. 1 شوبات 1979’ده خمینی ایران’ا دؤندو. دؤرد گون سونرا دا یئنی ایران حکومتینی آتادی. خییاوان گؤسته ریلنین و بحرانین آرتماسی اوزه رینه ایران’دا یاشایان مینلرجه آمئریکا وطنداشی ایله ائلچیلیک پرسنئلینین بؤیوک چوخلوغو، گووَنلیک تدبیری اولاراق ایران’دان تخلیه ائدیلدی.

ایران خمینی طرفدارلاریندان اولوشان دئوریم کونسئیی ایله لائیک بیر باشباخان طرفیندن یؤنه دیلمه یه باشلاندی. CİA ایران’دا باشباخان دوزئیینده بیر سریال گؤروشمه لرده بولونوب یؤنه دیم اوزه رینده ائتگین اولمایا چالیشیردی. آنجاق بو چابالار هئچ بیر سونوج وئرمه دی و ایران’دا خمینی’نین دینی و روحانی اؤندرلیگینده یئنی بیر ایسلام جمهوریتی، یئنی بیر دؤولت قورولدو. هئچ بیر CİA یئتگیلیسی، سینیرسیز مالی ایمکانا، عسگری گوجه، آجیماسیز و یاخشی بیر دین آدامی طرفیندن دئوریله جه یینی، ایران’دا دینی تمللر اوزه رینه بیر دین دؤولتی قورولاجاغینی خیال بئله ائتمه میشدی. 1953 ایلینده تهران’داکی آمئریکا ائلچی لیگینده گنج بیر دیپلومات اولاراق گؤره وه باشلایان و خمینی دئوریمی گرچکلشدیگینده ائلچی لیگین ان اسکی دیپلوماتی اولان بئروچه لائینگئن’ه گؤره، 1979 ایلینه قدر گئچن زامان ایچینده تئهران’دا چوخ ساییدا آمئریکا بؤیوک ائلچی سی و CİA ایستاسیون رئیسی، شاه رضا پهلوی’یله ایش بیرلیگی یاپمیشدی. هئپسی ده شاه’ین شامپانییاسی ایله سرخوش اولموش و گرچکجی آنالیز یئته نکلرینی غئیب ائتمیشدی.

CİA منسوبو آمیرال تورنئر، “اصلینده CİA گؤره ولیلری نین بو اؤلکه ده بولونما سببی، اینسانلارین نئجه دوشوندوکلرینی، هانسی سببدن بو شکیلده حرکت ائتدیکلرینی اؤیرنمک اولمالیدی. آنجاق بیز گرچکجی تثبیت و آنالیزی بیر یانا بوراخیب راحات اولانی ترجیح ائتدیک. نَیه اینانماق ایسته ییرسک، خوشوموزا گئدن نئیسه اونا ایناندیق و ایران’دا بو خیال قیریقلیغینی یاشادیق. بیز خمینی’نین کیم اولدوغونو، خمینی حرکتی نین آرخاسیندا نه اولدوغونو 7-جی یوزایلده اورتایا چیخان بیر دینی نین، دونیا و آمئریکا اوچون نه آنلاما گلدیگینی تاسفله آنلایامادیق”، دئییردی.

18 مارت 1979’دا تئهران CİA دائره رئیسی هووراد هارت، ساواک ایچینده CİA ماموری اولاراق ایللردیر فعالیت گؤسترن و اؤنملی بیلگی لر وئرن بیر ساواک افسرینی تقلبی پاسپورت و یئترلی پارایلا ایران ائشیگینه یوللاندیکدان سونرا، فردوگاهدان دؤنرکن بیر کنترل نقطه سینده سلاحلی خمئینی طرفدارلاری طرفیندن دوردورولدو و فجیع شکیلده دؤیولدو. CİA ماموری اولدوغو ایددیعاسی ایله، بیر ماشینین آرخا صندلیسینده، بیلینمه ین بیر یئره گؤتورولورکن سونونون یاخین اولدوغونو آنلامیش و اونو توتوقلایانلاری تاپانجاسی ایله ووراراق اؤلدورموشدو. هارت، ایللر سونرا بئله خمئینی’چی او گنجلرین نیفرت دولو باخیشلارینی اونودمامیشدی.

دونیا گؤروشو، سوسیال ایستاتوسو، اؤیره نیم درجه سی نه اولورسا اولسون ایرانلیلارین تامامی، CİA‘یی اؤلکه لری نین سرنوشتی اوزه رینده سینیرسیز گوجه صاحیب بیر قوروم اولاراق قبول ائدیردی. گرچکدن دوروم بوندان چوخ داها فرقلی ایدی. ایستاسیون رئیسی هارت، 1979 یازیندا مرکزه دؤنموش، یئرینی ده 13 ایل ژاپن’دا گؤرَو یاپمیش، ایران حاققیندا هئچ بیر بیلگی اولمایان توم آهرئنس آدلی باشقا بیرینه بوراخمیشدی. آهرئنس دیشیندا ایران’ا یئنی آتانمیش اوچ CİA گؤرَولیسی داها واردی. بونلاردان ان تجروبه لیسی مالکوم کالپ، فیل وارد ایسیملی بیر خبرلشمه تئکنیسیینی و 32 یاشیندا کی، ایران’ا آتانمادان دوققوز ایل اؤنجه CİA‘یا قاتیلمیش اسکی بیر دنیز افسری، ویلیام.ج داوتئر ایدی.

بیر گروه ایرانلی مارکسیست 1979 ایلی باشیندا ائلچیلیک بیناسینی ایشغال ائتمیشدی. خمئینی طرفدارلاری سیلاحلی گوجلر قارشی آتاغا گئچیب اونلاری ائلچیلیکدن قوواراق، ائلچی لیک منسوبلارینی قورتارمیشدی. بئله بیر شئیین یئنی دن یاشانا بیله جه یینی کیمسه عاغلینا بئله گتیرمیردی. مرکزده، ایران ماساسی نین باشینداکی گؤرَولی، تئهران’داکی CİA گؤرَولیله رینه بئله بیر شئیین تئکرارلانمایاجاغیندان امین اولدوغونو بیلیردی. آنجاق اؤلکه سیندن قاچان ایران شاهی نین آمئریکا’یا قبول ائدیلمه سی حالینده عئینی شئیین بیر کئز داها اولا بیله جه یی دوشونولوردو. 21 ائکیم 1979’دا، تئهران’داکی گؤرَولیسی ویلیام.ج داوتئری، مرکزدن آلدیغی تئلگرافی حئیرتله اوخودو. خسته اولان دئوریک ایران شاهی، معالجه آماجی ایله آمئریکا’یا قبول ائدیلمیشدی.

باشقان کارتئر، شاهین یاخین دوستلاری نین و اؤزه للیکله هئنری کئسینجئر’ین باسقیلارینا بویون اَیمک و شاهین آمئریکا’یا گلمه سینه ایذین وئرمک مجبورییتینده قالمیشدی. یئنی ایران یؤنه دیمینین اینتیقام آلماق اوچون بعضی آددیملار آتا بیله جه ییندن اندیشه ائدن کارتئر، “اگر ایرانلیلار، بیر یولونو بولوب 20 دنیز پیاده میزی گروگان آلیر و هر صبح گونش دوغارکن بیرینی قورشونا دیزَرلرسه نه یاپاریق؟” دئیه سوروشوردو و اَکلیردی؟ “شاه، تئنیسی کالیفرنیا’دا اوینایاجاغینا گئتسین آکاپولکو’دا اویناسین” دئیه رک آمئریکا’یا گلمه سینه قارشی چیخیردی. شاهین ارمغانلاریلا ایللردیر شیمارتیلمیش آمئریکا’لی دوستلاری، سونوندا آمئریکا باشقانینی اقناع ائتمه یی باشاردی و شاه آمئریکا’یا گلدی. بو آرادا بیاض سارای’دان هئچ کیمسه CİA‘نین بو قونودا نه دوشوندویونو سوروشماق زحمتینه بئله قاتلانمامیشدی.

ایکی هفته سونرا خمئینی یانلیسی بیر گروه ایران’لی اؤیرنجی تئهران’داکی آمئریکا بؤیوک ائلچیلیگینی ایشغال ائده رک ائلچی لیک منسوبلاری نین تمامینی گروگان آلدی. و بئله جه 53 ائلچی لیک منسوبو، جیمی کارتئر’ین آرتاقالان 444 گونلوک باشقانلیق سوره سینجه، خمئینی یانلیسی ایران’لی گنجلرین اَلینده دایانیلماز بیر جهنم عذابی یاشایاجاقدی. شکنجه لرین ان شیددتلیسینی ایسه ایران’ا گلمه دن دوققوز آی اؤنجه CİA‘یا گیرن، ایران سییاستی و ایران خالقی حققینده همن هئچ بیر بیلگیسی اولمایان داوتئر گؤره جکدی.

 

گروگانلار

واشئنگتون چتین دورومدایدی. مرکزده گروگانلارین قورتورولماسی اوچون چالیشاجاق کیچیک بیر کمیسیون قورولدو. تئهران مرکزی ایله ایرتیباطی کسیلمیش، CİA، دوست سئرویسلرین وئردیگی بیلگیلرله یئتینمک مجبورییتینده قالمیشدی. بیر قورتارما عملیاتی یاپیلاجاقسا گونجل، دوغرو بیلگیلره ایحتییاج واردی. مرکزدن بیری نین تئهران’ا گئتمه سی و اوردا بیر سوره چالیشماسی گره کیردی. بو تهلوکه لی و بلکیده اؤلومله سونوجلاناجاق گؤره وی کیم یاپا بیلیردی؟ روزی، تجروبه لی و جسور بیر ایستیخباراتچی ایدی. بؤلگه یی، ایران خالقینی و بو خالقین عرف و عادتلرینی یاخشی بیلیردی. آیریجا مسلمان’دی. بو چتین و تهلوکه لی گؤره وی، اؤرگوتونده روزی’دن باشقا حاققییلا یئرینه گتیره بیله جک تک کیشی یوخدو.

روزی، قورولان مینی بحران کمیسیونا اویه اولاراق آتانینجا بُن’دان واشئتنگتون’ا اوچدو. باشقا بیر کیملیکله تئهران’ا گئده جک، بیر سوره اوردا قالاجاق، بیر اوزمان گؤزو ایله دورومو یئرینده آراشدیراجاق و گروگانلارین قورتورولماسی اوچون نئجه بیر عملیات دوزه نلمک گرکدیگینی کمیسیونون دیگر اویه لری ایله بیرلیکده قرار وئره جکدی. روزی واشینگتون’دان بُن’ا، بُن’دان فرانکفورت’ا، اورادان زوریخ’ه، زوریخ’دن کراچی’یه گئچدی. پاکیستان’دان سوئد هاوا یوللارینا عائد بیر اوچاقلا زوریخ’ه دؤنرکن، اوچاغی تئهران فرودگاهیندا مجبوری ائنیش یاپدی و بئله جه روزی’نین 11 گون سوره جک تئهران ماجراسی باشلامیش اولدو.

او گونلرده، CİA‘نین گروگانلارین قورتاریلماسینا یؤنه لیک ایکی عملیات واردی. بیری نین مرکزینده روزی، دیگرینده ایسه تونی مئندئز آدیندا، تقلبی بلگه حاضیرلاما و آراییشله یئپ یئنی بیر اینسان یاراتما قونوسوندا سون درجه یئته نکلی بیر اوزمان بولونوردو. روزی’نین یئرینده درله دیگی بیلگی لر و یاپدیغی چالیشما اولماسایدی، مئرئندئز عملیاتی نین باشاریسی ممکن اولمازدی. تئهران’دا آمئریکا بؤیوک ائلچی لیگینده گؤره ولی آلتی دیش ایشلری منسوبو، بیر یولونو بولوب تئهران’ین باشقا بیر گوشه سینده کی کانادا بؤیوک ائلچی لیگینه سیغینمیشدی. 1980 ایلی اوجاق آییندا CİA، حئیرانلیق اویاندیران سون درجه باشاریلی بیر عملیاتلا بو آلتی کیشی یی قورتارمایی باشاردی.

مئندئز، هالیوود’دا آلتینجی ایستودیو آدلی گؤسترمه لیک بیر فیلم شیرکتی قوردو. لس آنجئلئس’ده بیر سیرا درگی لرله آرگو آدیندا فانتاستیک بیر فیلمین چئویره له جه یی و چکیمله رین بیر بؤلومونون ایران’دا یاپیلاجاغی قونوسوندا تام صحیفه لیک اعلانلار وئردی. حاضیرلانان سئناریویا گؤره ایران’دا یاپیلاجاق و دوکومانلار گره کیردی. مئندئز، ایران مقاملاریندان اؤزو اوچون گرکلی ویزایی آلاراق یانینداکی آرایش وسیله لری و تقلبی پاسپورتلارلا ایران’ا اوچدو. بیر شنبه گونو تئهران شئراتون هتلینه یئرلشن مئندئز، یکشنبه گونو بیر تاکسی یه مینه رک کانادا بؤیوک ائلچی لیگی نین یولونو توتدو. اوردا بؤیوک بیر دیققتله ایشه قویولان CİA مامورو، آلتی آغ آمئریکالیدان آلتی آفریقالی، آسییالی و عرب یاپمایی باشاردی. آرایش ائله سینه باشلاییردی کی، آراییش یاپیلان آمئریکالیلار بئله اؤزلرینی تانیماقدا زورلاندیلار.

آلتی آمئریکالی، اصلیندن فرقی اولمایان تقلبی پاسپورتلاری ایله ایران مرزی پلیسینین کنتروونو گئچه رک سوئد کانتونو آرگونون ایسمینی داشییان سوویسئر اوچاغینا میندیلر. بیر راستلاندی اثری، مئندئز’ین عملیاتی اوچون چکیله جه یینی اعلان ائتدیگی فیلمین آدی آرگو ایله اوچاغین آدی آراسسیندا بؤیوک بنزرلیک واردی. آلتی آمئریکالیدان بیری مئندئز’ه خیطاباً، آمان آللاهیم، نه مکمکل بیر عملیات! اوچاغین آدی ایله فیلمین آدی بئله عئینی. بونو داهی پلانلامیشسین دئیه رک حئیرتینی گؤسترمیشدی. مئندئز، ویسکینی آنجاق اوچاق هاوالاندیقدان و ایران هاوا ساحه سینی ترک ائتدیکدن سونرا ای̊سمارلایا بیلدی.

روزی، ائلچیلیک منسوبلاری گروگان آلیندیقدان سونرا تئهران’ا گئدن ایلک آمئریکا وطنداشی ایدی؛ آنجاق، تقلبی بیر آلمان پاسپورتو و آلمانییا’یا اوزون ایللر اؤنجه یئرلشمیش بیر افغان فرش تاجیری اولاراق. روزی، تئهران’دا اینترکنتینئلتال هتلینده یئرلشمیشدی. اینتئرکنتینئلتال، تئهران’ین ان گؤزه ل هتئللریندن بیری ایدی. آنجاق هتئلده چوخ آز یابانجی واردی. اونلارین بؤیوک چوخونلوغو دا آمئریکا دیشینداکی اؤلکه لردن گلن قزئته چیلردی. هتئلده چوخ ساییدا آلمان باسین منسوبو بولونوردو. روزی ایشه اونلارلا دوست اولماقلا باشلادی. آمئریکا بؤیوک ائلچیلیگینین اطرافیندا هر گون مینلرجه گنج توپلانیب گؤستریلر یاپیب شعارلار آتیردی. آلمان قزئته چیلرده هر گون ائلچیلیک یاخینینا گئدیب اولان بیته نی اؤیرنمه یه چالیشیردی. روزی ده، دوست اولدوغو آلمان “فاز” خبرنگاری ایله بیرلیکده، سانکی عئینی ائکیپتنمیش کیمی، ائلچیلیک یاخینینا گئدیردی. آلمان قزئته جی، اورداکی پلیسلرله دوستلوغو ایله ریله میشدی.

آلمان قزئته چی سینین پلیسلرله سیگارا تعارف ائتدیگینی گؤرن روزی ائرته سی گون ائلچیلیگه گئدرکن یانینا بیر نئچه پاکت سیگار آلدی. سیگارلاری پلیسلَره داغیتیب اونلارلا صحبت ائتدی. آرالاریندا بیر یاخینلیق دوغموشدو. روزی پلیسلَرله دوستلوغو ایلرله تینجه اونلاردان اؤنملی بیلگیلر آلمایا باشلادی. یابانجی قزئته لر ائلچیلیک منسوبلارینین گؤزلری باغلی اولاراق ائلچیلیکدن چیخاردیغینی و بیلینمه ین بیر یئره گؤتورولدویونو یازیردی. روزی دورومون هئچ ده ائله اولمادیغینی، ائلچیلیک منسولارینین ایچه ریده اولدوغونو اؤیرندی. ائلچیلیگین چوخ گئنیش بیر باغچاسی واردی. دئوریم موحافیظلرینه منسوب میلیتانلار گئجه اولونجا ائلچیلیک منسوبلارینی تک تک بیر ماشینا میندیریب گؤزلری باغلی وضعیتده ائلچیلیک باغچاسیندا یاریم ساعات دولاشدیرمیشلاردی. روزی’نین ایلک تثبیتی، ائلچیلیک منسوبلاری نین حالا ائلچیلیکده اولدوقلاری یؤنوندَیدی.

روزی’نین تئهران’ا گلمه دن اؤنجه، توپلادیغی بیلگیلری مرکزینه نئجه اولاشدیرابیله جه یی حاققیندا جیددی بیر حاضیرلیق یاپماسی گرکمیشدی. بونون اوچون اینگیلیز مامورلاریلا بولوشاجاق و ائدیندیگی بیلگیلری اونلار آراجیللیغی ایله واشینگتون’ا اولاشدیراجاقدی. بولوشما یئری تئهران’داکی بیر کیتابچی ایدی. روزی نوتلارینی رَفده کی کیتابلاریندان بیری نین آراسینا قویاجاق، دوککاندان چیخارکن اورایا گلن اینگیلیز ماموری، باخدیغی دیگر کیتابلارین یانیندا روزی’نین نوت بوراخدیغی کیتابا دا باخاجاق و اورداکی مینی مینناجیق بوش کاغاذی آلاجاقدی. بوش کاغاذداکی نوتلار، داها سونرا کیچیک بیر کیمیایی ایشلمدن گئچینجه گؤرونور حاله گله جکدی.

بوآرادا روزی، تئهران’دا آزربایجان تورکلری نین دوام ائتدیگی بیر رستورانین اولدوغونو اؤیرنمیش و اورایا گئتمیشدی. آرتیق یئمکلرینی هتئلده دییل اوردا یئمه یه باشلامیشدی. آذری رستورانیندا ایلگینج اینسانلارلا تانیشدی. اونلاردان گروگانلارین دورومو و یئنی ایران یؤنه دیمی حاققیندا اؤنملی بیلگیلر ائدینیردی. روزی او رستوراندا تبریز والیسی ایله ده تانیشدی. والی هنوز گؤروده ایدی، فقط یاخیندا گؤرودن آلینماسی و توتوقلانماسی بکله نیردی. آخشاملاری والی ایله رستوراندا بیرلیکده یئمک یئییب صحبت ائدیردیلر. روزی البته گرچک کیملیگینی گیزله میشدی. آنجاق اوندان یئنی رژیم و یئنی سیستئمده کی فراکسییونلار حاققیندا جیددی بیلیگلر ائدیندی. تبریز والیسی، روزی ایران’دان آیریلیقدان بیر سوره سونرا گرچکدن ده ایران’ی ترک ائدیب سوئد’ده یئرلشدی.

ایرانلیلار مینیاتور اوستاسیدیر. آمئریکا ائلچیلیگینده کی کاغاذ قیرما ماشینلاریندا قیریلان و مینیجیک حاله گتیریلن کاغاذلار آتیلیردی. ایرانلیلار او قیریلمیش مینیجیق کاغیذلاری بیر یاپبوُذ کیمی بیرلشدیریب هماً هامیسینی اوخوموشدو. بودا یئنی ایران یؤنه دیمینین سون دؤنمده ائلچیلیگین واشینگتون مرکزی ایله یازیشمالارینین تامامینین ایچهریگینه واقیف اولدوغو آنلامینا گلیردی.

روزی بیر گئجه هتل اوتاغیندا درین بیر یوخویا دالدیغی سیرادا قاپیسینی شیددتله وورولدو. روزی اندیشه لندی. گئجه نین او ساعاتیندا قاپیسینی کیم، نه اوچون چالیردی. سویوق قانلیلیغینی قورویوب قالخدی، گولومسه یه رک قاپی یی آچدی. دئوریم موحافیظلرینه منسوب سیلاحلی عسگرلر اوتاغا دالدیلار و روزی ایله هئچ دانیشمادان یاتاغین آلتینا، حاماما باخدیلار. روزی، آداملارین اوراق و بلگه آرامادیغینی آنلامیشدی. آنجاق، حامامدا یاتاغین آلتیندا، یخچالدا عجبا نه آختاریرلار؟ دئیه دوشوندو. دئوریم موحافیظلری آرامایی بیتیدیکدن سونرا اوتاغی ترک ائتدی. روزی گئیینیب آشاغییا، رئسئپسییونون بولوندوغو طبقه یه ائندی. رئسئپسییون گؤره ولیله رینه آرامانین نه دن یاپیلدیغینی سوروشدو. رئسئپسییونداکی گنج آدام گوله رک، اوتاقلاردا قادین آرادیقلارینی، قادین بولونماسی حالینده دئوریم موحافیظله رینین اونلاری همن اوراجیقدا قورشونا دیزدیکلرینی سؤیله دی. داها سونرا آذری رئستورانیندا تانیدیغی بیر آذری بئله بیر اولای آنلاتاجاقدی. بیر گئجه ائشی و کوچوک اوغلویلا بیرلیکده بیر قوهوم گؤروشوندن دؤنورموشلر. ماشینی دئوریم موحافیظلری طرفیندن دوردورولمو. اؤزوندن و ائشیندن کیملیکلرینی ایسته میشلر. ائشی نین کیملیگی یانیندا دییلمیش. عقدنامه نی گؤرمک ایسته میشلر. اودا یانلاریندا یوخموش. بونون اوزه رینه قادینی ساخلاییب ائشی بیر ساعاتلیق فاصله ده کی ائوله رینه گئدیب ائولیلیک عقدنامه لرینی گتیرمیش و ائشینی آنجاق او زامان آزاد ائتمیشلر.

روزی، تئهران’دا قالدیغی گونلرده بیر عملییاتلا، عسگری بیر حرکتله گروگانلارین قورتاریلمالارینین ایمکانسیز اولدوغونو گؤرموشدو. 11 گون ایچینده یاپماسی گرکن چالیشمالارین تامامینی یاپمیشدی. تئهران’دان آیریلدیو بیر یکشنبه گونو واشینگتون’ا دؤندو. CİA دیرئکتورو آمیرال تورنئر اونو بکله ییردی. روزی’یله بوتون آیرینتیلاری گؤروشن تورنئر، سولوغو اشقان جیمی کارتئر’ین یانیندا آلدی و اؤیرندیکلرینی اونا آختاردی.

آمیرال تورنئر، باشقان کارتئر’له گؤروشدوکدن سونرا قرارگاها دؤندو و روزی’یی CİA عائید بیر اوچاقلا ویرجینییانین مرکزینده کی پئنتاگون’دان بعضی ژئنئراللارین دا حاضیر بولوندوغو گروگانلارین قورتاریلماسینین گؤروشوله جه یی بیر توپلانتییا گؤندردی.روزی، اوردا ژئنراللاری، ایران’دا یاپدیغی چالیشمالار، گروگانلارین دورومو، بولوندوقلاری یئرلر حققینده آیرینتیلی بیر شکیلده بیلگیلندیردی.

او توپلانتی سیراسیندا روزی، ایلک آمئریکالی توم ژئنئرالین کیبیرلی، خیالپرست و گرچکجی اولمایان قورتارما پلانلاریندان راحاتسیز اولدو. پلان، بؤلگه و ایران گرچکلریندن تماما اوزاقدی. بونا گؤره، بؤیوک مرسدس یوک کامییونلاری ساتین آلیناجاق، تئهران’داکی قورتارما عملییاتینا قاتیلاجاق عسگرلر او کامییونلارلا تورکییه اوزه ریندن ایران’ا گئده رک ائلچیلیگی باسیب گروگانلاری قورتاراجاقدی. روزی، نقشه یه اعتراض ائتدی. بئله بیر عملییاتین، عملییاتا قاتیلان عسگرلرین حیاتلارینا مال اولاجاغینی و ایران’داکی گروگانلارین دوروملارینی داهادا چتینلشدیره جه یینی سؤیله دی. روزی’نین نقشه یه شیددتله قارشی قویماسی اوزه رینه عملییاتدان واز گئچیلدی. روزی، بو جور عسگری عملییاتلارلا گروگانلارین قورتاریلماسینین ممکن اولمادیغینی، بو جور باشاریسیز عسگری عملییاتلارین گروگانلارین حایاتلارینا مال اولا بیله جه یینی سؤیله یه رک ژئنئراللاری اویاردی. دیپلماتیک یوللاردان یاپیلاجاق چالیشمالارین دوام ائتمه سی گرکدیگینی آنلاتمایا چالیشدی. توپلانتیدان سونرا روزی بن’داکی گؤره وینه دؤندو.