مقاومت حکومت قاجار در مقابل تهدید دول روس و انگلیس برای اعلان جنگ علیه عثمانی (اسناد)
چکیده: اسناد بررسی شده در این مقاله متعلق به نامه نگاری «نزهت بی» کاردار سفارت عثمانی در ایران به سال ۱۲۹۵ هجری شمسی (۱۹۱۶ میلادی) است که گزارشات اوضاع ایران را به وزارت خارجه عثمانی مکتوب و ارسال میکرده است. در این اسناد موضوعات تاریخی مهمی از جمله اشغال ممالک محروسه قاجار توسط قوای روس و انگلیس، مقاومت و رد تهدید دول روس و انگلیس برای اعلان جنگ علیه عثمانی توسط قاجاریه و روابط دوستانه ی حکومت قاجاریه با عثمانی مورد توجه قرار می گیرد.
در تابستان سال ۱۲۹۵هجری شمسی(۱۹۱۶میلادی) قشون عثمانی وارد خاک ممالک محروسه قاجار شده و قوای روس را که در مناطق غربی ایران از جمله همدان و کرمانشاه و قصر شیرین مستقر شده بودند را به سرعت عقب می راند.
پیش از آن قوای روس قسمتهای شمالی ایران از جمله شرق آزربایجان، گیلان،مازندان، خراسان، اصفهان، و غرب ایران از جمله کردستان و کرمانشاه را به دست داشتند. که با ورود قوای تورک عثمانی و پیشروی در غرب آزربایجان، کردستان و کرمانشاه و همدان قوای روس به سرعت مجبور به عقب نشینی شدند.
در این بحبوحه سفرای انگلیس و به خصوص سفیر روس با تهدید و ترغیب سعی داشتند تا شاه ایران را متقاعد کنند که پایتخت را از تهران به مازندران تغییر دهد. زیرا احتمال اشغال تهران توسط قوای عثمانی وجود داشت و آنها بیم داشتند که با این شرایط محتملا بین حکومت عثمانی و حکومت قاجار توافق حاصل شود و علیه قوای روس اعلان جنگ کنند.
علی احسان فرماندهی قوای اعزامی به ایران قشون عثمانی را بر عهده داشت.
طبق اسناد آرشیو دولت تورکیه در خصوص روابط ایران و عثمانی، نامه نگاری های کاردار سفارت دولت عثمانی در ایران به وزارت خارجه این کشور و شرح ماوقع وی از اوضاع ایران معلوم می‌شود که حکومت تورک ممالک محروسه قاجار در مقابل تهدید دول روس و انگلیس مبنی بر اعلان جنگ علیه عثمانی مقاومت نشان داده و روابط حسنه و دوستانه خود با عثمانی را تثبیت می‌کند.
در نامه شماره ۱ کاردار عثمانی «نزهت بی» دیدار خود با احمد شاه قاجار را توضیح داده و در مورد گفتگویی که بین شاه و خودش گذشته می نویسد. سفرای روس و انگلیس درحین ملاقات با شاه ابراز داشته‌اند که ارتش عثمانی از سوی غرب به سوی تهران در حرکت است. آنها با لحن تهدیدآمیز از شاه می‌خواهند تا به مازنداران نقل مکان کند و پایتخت را از تهران به مازندران تغییر دهد.
«نزهت بی» کاردار سفارت عثمانی در تهران می نویسد که شاه قاجار با واسطه و به صورت محرمانه با وی تماس گرفته و از تصمیم حکومت عثمانی در این خصوص گزارش می‌خواهد. کاردار سفارت عثمانی نیز شفاها به نمایندگی دولت عثمانی ادعاهای سفرای روس و انگلیس را تکذیب می‌کند. وی شفاها به شاه قاجار تضمین می‌دهد که هیچ خطری از سوی دولت عثمانی حکومت قاجار، شاه و خاندان و اطرافیان وی را تهدید نمی‌کند. وی در نامه‌ایکه به وزارت امور خارجه عصمانی نوشته، خاطر نشان می‌کند که اطرافیان شاه به شدت تحت نفوذ دولت روس بوده و سعی دارند شاه را برای تغییر پایتخت راضی کنند.
طبق این سند و نوشته نزهت بی، سپه‌سالار قشون قاجاریه صبح روز بعد برای کسب دستور و تکلیف مبنی بر اعلان جنگ علیه حکومت عثمانی به ملاقات شاه می آید. شاه در همان روز وی را عزل و کابینه را لغو می‌کند.
طبق این سند تاریخی رجال سیاسی و مذهبی در مساجد و محلات تجمع می‌کنند و مخالفت خود را با تغییر پایتخت از تهران به مازندران اعلام می‌کنند. به دنبال آن شاه مصمم شده و جواب رد قاطعانه‌ای به سفرای روس و انگلیس می‌دهد.
در این نامه نزهت بی می نویسد: « آنطور که از مشاهداتم دریافتم شخص شاه، رجال سیاسی و طرفدارانمان نه تنها با ورود قشون همایونی به قزوین و قم مخالفتی نخواهند داشت بلکه حتی با استقرار در دروازه های تهران نیز اعتراض و مخالفتی نخواهند کرد.» از سوی دیگر کاردار سفارت از وزارت خارجه و دولت متبوعش می خواهد تا به نهضت کوچک خان جنگلی که با قوای روسی در حال مبارزه است تجهیزات و نیروی عسگری ارسال و از وی توسط دولت عثمانی پشتیبانی شود. طبق این سند کوچک خان از سفارت عثمانی درخواست آموزش نظامی و تجهیزات جنگی کرده بود.
در تلگراف شماره ۲ کاردار سفارت عثمانی در ایران به وزارت خارجه دولت متبوع خود می نویسد که کابینه جدید با اینکه تماما طرفدار روس و انگلیس است؛ اما جانب بی طرفی را اختیار کرده است. وی همچنین احتمال اعلان جنگ از سوی ایران به عثمانی را با وجود عزل سپه سالار توسط شاه قاجار به طور کلی منتفی دانسته و رفته رفته احتمال تغییر پایتخت و تغییر مکان شاه قاجار از تهران به مازنداران نیز کاهش می یابد. در این راستا سفیر روس که حاضر نیست با حمایت و وساطت سفارت عثمانی در تهران بماند؛ در تهیه و تدارک چهارپا برای سفر به خراسان است. کاردار عثمانی همچنین به هماهنگی و تابعیت دیگر سفرای دشمن با سفیر روسیه تاکید می کند.
سفیر روسیه در این اثنا به شاه قاجار اعلام می کند که مجبور است از ایران خارج شود و به دنبال آن اگرچه احتمال اعلان جنگ از سوی دولت متبوعش علیه ایران کم است اما روابط بین دولتش با ایران را از این لحظه منقطع می داند.
کاردار عثمانی در ایران همچنین از ملاقاتش با رئیس‌الوکلا می نویسد: « هنگام ملاقات با رئیس الوکلا مشارالیه ضمن اعلام احساسات دوستانه به بنده گفت که در راستای تمایلات دولت عثمانی حرکت خواهیم کرد.»
کاردار سفارت عثمانی می نویسد که با ورود قشون رومانی به جنگ، در روحیه مردم تردید به وجود آمده است و هر روز در میادین به آسمان نگاه می‌کنند و منتظر طیاره عثمانی هستند. اگر یک طیاره متعلق به عثمانی را در آسمان مشاهده کنند روحیه مردم نیز بهتر شده و تهران به کل از دشمنان تطهیر خواهد شد.
کاردار عثمانی در این نامه به گریختن مامورین روس، انگلیس و بلژیک که در ادارات پست و تلگراف و وزارت مالیه گماشته شده بودند اشاره می‌کند و می‌گوید با ورود قشون عثمانی به قزوین تمامی این گماشته ها از تهران خارج خواهند شد و در نتیجه تهران از نفوذ روس خارج می‌شود.
ابراهیم نفیسی/ منبع: آراز نیوز- مرکز تحقیقات تشکیلات مقاومت ملی آزربایجان
پی نوشت:
- اسناد برگرفته شده از آرشیو اسناد رسمی دولت جمهوری تورکیه | آرشیو روابط ایران-عثمانی می باشد.
- اسناد توسط «مرکز تحقیقات تشکیلات مقاومت ملی آزربایجان» بررسی، ترجمه و به صورت مقاله ارائه شده است.
