در وهله اول باید بگویم که در یک بررسی قیاسی مساله زبان در دنیا پیش از آنکه یک موضوع علمی باشد؛ یک مساله سیاسی است. این اصل در مورد زبان ما هم صادق است و عامل سیاسی در مورد زبان ما نقش اساسی بازی کرده است.

در ماه ژوئن سال ۱۹۱۸، جمهوری دموکراتیک آزربایجان زبان رسمی دولت را «تورکی» (تورکجه) تصویب کرد. ملی‌گرایی رومانتیست اتنیکی در آن دوران در میان نخبگان سیاسی از موقغیت برجسته‌ای برخوردار بود و از سویی در آن شرایط انتخاب زبان تورکی به عنوان زبان رسمی دولتی امری طبیعی به حساب می‌آمد؛ و از سویی دیگر تجسم یک واقعیت تاریخی بود.

برای مثال ملامحمد فضولی که بخشی از تاریخ ادبی ما به شمار می آید؛ این زبان را «تورکجه» می‌نامید؛ یا میرزا شفیع واضح نام کتابی را که برای تدریس زبان تالیف کرده بود «کتاب تورکی» انتخاب کرد، و یا باکیخانوف در سخنانش زبان مردم آزربایجان را تورکی (تورکجه) معرفی می‌کرده است.

نویسندگان و روشنفکران آزربایجان از جمله «آخوندزاده» در توصیف زبان اکثریت مردمی که در آزربایجان زندگی می‌کنند از ترمین «زبان تورکی» استفاده می‌کردند.

اما بعد از سقوط جمهوری دموکراتیک آزربایجان و استیلای بلشویکها، و دردوران اتحاد جماهیر شوروی دیدگاه ثابتی برای زبان دولتی و رسمی آزربایجان وجود نداشت.

از زبان تورکی تا زبان آزربایجانی

به طور کلی کم نبودند کسانی که در مسکو با مفهوم و ترمین «زبان تورکی» مخالف بودند. خود لنین نیز در زمره این مخالفین جای داشت. علاوه بر آن زبان روسی حتی بدون اینکه زبان رسمی دولت در آزربایجان باشد موقعیتی بهتر و بالاتر نسبت به سایر زبانها داشت و نقش اساسی و پیشروی خود را خفظ می‌کرد.

ملل دیگری که در امپراطوری در راه بدست آوردن حق تعیین سرنوشت مبارزه می‌کردند؛ به شدت به مساله زبان اهمیت می‌دادند. این رویکردهای متضاد در شوروی سابق در اسناد رسمی نیز خود را بروز داده است.

در اوایل اتحاد شوروی و در جمهوری سوسیالیستی آزربایجان هنوز مشکلی از بابت نام زبان مردم آزربایجان وجود نداشت و مانند جمهوری مستقل دموکراتیک آزربایجان(۱۹۱۸-۱۹۲۰) زبان اهالی را زبان تورکی می نامیدند.

در ماه فوریه سال ۱۹۲۱، به دستور روکوم آزربایجان زبان ما به همراه زبانی روسی در اداره‌جات و دفاتر رسمی به کار گرفته شد. در لایحه قانونی که در آن ماه تصویب شد زبان ما «زبان تورکی» ثبت شده است.

در سال۱۹۲۲ جمهوری سوسیالیستی آزربایجان، گرجستان و ارمنستان در فدراسیون سوسیالیستی قفقاز ادغام شدند. در تصویر نشان دولتی که در قانون اساسی فدراسیون سوسیالیستی قفقاز ثبت شده بود؛ نام «زبان تورکی» به چشم می‌خورد. در سال ۱۹۲۵ نیز در قانون اساسی این فدراسیون یکی از زبانهای رسمی در نگارش اسناد «زبان تورکی» قید شده است.

در سال ۱۹۲۲، برای تاسیس اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی سندی امضا شد. در ماده ۱۴ این سند زبانهای روسی، اوکراینی، بلاروسی، گرجی، ارمنی و «تورکی» به عنوان ۶ زبان رسمی شناخته شده بود.

در ماه ژوئن سال ۱۹۲۴ کمیته مرکزی اجرایی دولت آزربایجان  زبان تورکی را به عنوان زبان رسمی جمهوری و زبان رسمی دولت عنوان کرده است.

در قانون اساسی جمهوری سوسیالیستی آزربایجان در سال ۱۹۲۷ نیز اگرچه عبارت زبان دولتی اگرچه قید نشده است اما بر روی نشان دولتی آن زمان ترمین «تورک» بکار گرفته شده است.

در سال ۱۹۳۷ اما وضعیت به کلی دگرگون شد. در این سال اگرچه بازهم به مانند سال ۱۹۲۷ زبان دولتی قید نشده است اما در تصاویر و مواد قانونی مربوط به دادگاه‌ها به جای زبان تورکی زبان آزربایجانی به کار گرفته شد.

بالاخره در سال ۱۹۵۶ ترمین «زبان آزربایجانی» شکل قانونی به خود گرفت و در قانون اساسی سال ۱۹۷۸ به طور رسمی ترمین «زبان آزربایجانی» قید شد.

آنگونه که مشاهده شد ترمین «زبان تورکی» هم یک واقعیت تاریخی است و هم در زمان خود تجسم ایده‌آل‌های سیاسی نیز بود.

«زبان آزربایجانی» از زمان شوروی برما تحمیل شد و صرفا برای مقاصد سیاسی بکار گرفته شد. هدف از این اقدام جلوگیری از ملت‌سازی اتنیکی در آزربایجان و دور کردن ما از تاثیرات تورکیه بود.

بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی و استقلال جمهوری آزربایجان، در راستای برپایی جمهوری بر مبنای ایده‌های جمهوری مستقل ۱۹۱۸، در قانون سال ۱۹۹۲ زبان رسمی دولتی «زبان تورکی» دوباره بازگردانده شد.

اما با پیشنهاد حیدرعلی‌اف در قانون اساسی سال ۱۹۹۵ «زبان آزربایجانی» به عنوان زبان رسمی دولتی به جای زبان تورکی ثبت شد.

منبع:قسمتی از مقاله «آلتای گؤیوش‌او» در بی‌بی‌سی آزربایجانی

ترجمه از هیات تحریریه آراز نیوز