امروز پنجشنبه ۱۴ مردادماه برابر با چهارم آگوست مصادف با روز امضای فرمان مشروطه توسط شاه قاجار مظفرالدین شاه در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی است.

آزربایجان به دلیل موقعیت ژئواستراتژیک‌ و مراوداتش با اروپا، مرکز آزادی‌خواهی، عدالت‌طلبی و ترقی‌خواهی و در یک کلام قلب مشروطه‌خواهی مملکت محسوب می‌شد.

آزادیخواهی، عدالت‌طلبی، ترقی‌خواهی و ساقط کردن استبداد شرقی و جایگزین کردن آن با قانون مبتنی بر رای مردم، از جمله مواردی هستند که آرمان و اهداف جنبش مشروطه را به طور کلی می‌توان با آنها توجیه کرد. با شکست قاجار در برابر ارتش مجهز روس و تحمیل عهدنامه‌نامه‌های گلستان و ترکمنچای از سوی تزار روسیه در سالهای ۱۱۹۲ و ۱۲۰۶ مردمی که در چارچوب ممالک محروسه قاجار می‌زیستند متوجه عمق عقب‌ماندگی از دنیای غرب شدند و این نقطه از تاریخ را می‌توان به عنوان جرقه‌ی اول و فراهم شدن بستر برای تفکر را بوجود آورد. عباس میرزا ولیعهد فتحعلی‌شاه در آزربایجان اولین اقدامات را برای «اصلاحات» در حوزه‌ی نظامی آغاز کرد.

آبراهامیان در اثر جامع «ایران بین دو انقلاب» درباره اقدامات نوسازی این شاهزاده قاجار می‌نویسد:

 «… به اصلاح‌طلب معاصر خود در امپراتوری عثمانی، سلطان سلیم سوم، تاسی کرد و نظام جدید عثمانی را به سبک خویش در آزربایجان پیاده کرد. شش هزار سرباز، هسته اصلی این نظام بود: آنان مجهز به توپخانه سیار و سلاحهای جدید بودند، از دولت حقوق مرتب می‌گرفتند، لباس متحدالشکل داشتند، در سربازخانه ساکن بودند و مشق می‌کردند، و توسط افسران اروپایی آموزش می‌دیدند.»

دومین موج اصلاحات را میرزا تقی خان فراهانی مشهور به امیرکبیر در حوزه‌ غیرنظامی دربار و اقتصاد و علوم بوجود آورد.وی نیز به اصلاحات موسوم به تنظیمات در عثمانی سخت علاقه‌مند شده بود.

اگرچه این دو اصلاحات از بالا در سلسله مستبد قاجار به شکست انجامید اما ناصرالدین شاه همواره به نوسازی و اصلاح امور علاقه نشان می‌داد بطوریکه سالانه دانشجویانی را به کشورهای اروپایی برای تحصیل علوم جدید اعزم می‌کرد که بعدها نقش بسیاری در ورود اندیشه‌های جدید به ایران داشتند. آنها در غرب با مفاهیم جدیدی چون «قانون» ، «سکولاریسم» ، «حکومت مشروطه» ، «پارلمان» «ناسیونالیسم» و مفاهیم دیگری از این دست آشنا می‌شدند و در برگشت به وطن سعی داشتند تا جامعه‌ای که به آن تعلق داشتند را از بی‌سوادی و جهل برهانند.

برای نمونه میرزا حسن رشدیه از پیشگامان آموزش نوین  تصمیم گرفت که به جای رفتن به نجف و خواندن درس طلبگی روانه استانبول و مصر گردد و به تحصیل علوم جدید بپردازد. وی اولین مدرسه را در تبریز و دومین را در تهران بنا گذاشت. مدرسه‌ای که با سبک و سیاق مکاتب سنتی تفاوت بسیاری داشت و در آن علومی تدریس می‌شد که در زندگی دنیوی کاربرد داشت.

به شکست انجامیدن اصلاحات عباس میرزا و امیرکبیر و تداوم وضع موجود، بی‌قانونی و بی‌عدالتی در جامعه همراه با رشد و گسترش اندیشه‌های جدید از غرب در میان روشنفکران و انقلابیون آن دوران موجد بسط اندیشه انقلاب مشروطه در کشور می‌شد. گفته می‌شود که عدالتخواهی مساله اصلی آن دوران بود و بعد از کش و قوس‌های فراوانی که بر سر ایجاد عدالتخانه گذشت این مساله بسط یافت و به محدود کردن قدرت شاه بوسیله قانون و پارلمان رسید.

معتقدیم که مشروطه در تاریخ معاصر ایران و آزربایجان جنوبی می‌تواند چراغ راه آینده و راه‌گشای جنبش مدرن امروز در آزربایجان یعنی «حرکت ملی آزربایجان» باشد. بعد از شکسته شدن محاصره‌ی تبریز و حرکت قشون مجاهد آزادیخواه به سوی تهران و به دنبال آن خیانت مجلس و دولت مرکزی به مجاهدین مبنی بر تسلیم سلاحهای آزادیخواهان به دولت، درگیری در باغ اتابک بین مجاهدین آزادیخواه آزربایجان را در پی داشت. بعد از اتفاقات مشروطه بود که نیروهای ملی و آزادیخواه آزربایجان به تدریج در طول تاریخ راه خود را از مرکز سوا کردند. از آن پس تاکنون علی‌رغم اینکه تمامی جهدهای آزادیخواهان برای رسیدن به جامعه‌ای دموکراتیک به شکست انجامیده است؛ اما در مقاطعی کوتاه از تاریخ که آزربایجان توانسته حاکمیت ملی خود را بدست آورد بی‌پروایانه و با شتاب به سوی دموکراسی و عدالت پیش رفته است.

امروز ما ملت آزربایجان در تحت حاکمیت توتالیتر جمهوری اسلامی و درحالیکه از حاکمیت ملی محروم مانده‌ایم شاهد آن هستیم که آثار باقی مانده از سمبل‌ها و قهرمانان آزادیخواهی مشروطه به بدترین شکل ممکن نگه‌داری و به تدریج نابود می‌شود. امروز از خانه باقرخان در تبریز مخروبه‌ای بیش باقی نمانده است. در سال گذشته نیز سنگ قبر ستارخان تخریب شده بود.

سوای آرمان‌هایی چون آزادیخواهی، عدالت‌طلبی، ترقی‌خواهی و حاکمیت قانون مشروطه‌خواهان اما، متاسفانه امروز در قرن ۲۱ نیز آزربایجان جنوبی از تمامی این موهبت‌ها بی‌نصیب مانده است. بعد از شکست مشروطه بود که آزربایجان بلافاصله حق حاکمیت ملی به مرکزیت تبریز را به پیش برد و نهضت‌هایی چون آزادیستان به رهبری شیخ محمد خیابانی، حکومت ملی آزربایجان به رهبری سید جعفر پیشه‌وری و عصیان حزب خلق مسلمان به رهبری معنوی آیت‌الله سیدکاظم شریعتمداری و امروزه نیز در قالب مبارزه برای احقاق حق تعیین سرنوشت ملی-سیاسی برای آزربایجان را تاکنون بر اوراق تاریخ ثبت کرده است. پروسه‌ی تکامل خودآگاهی ملی در آزربایجان پس از شکست مشروطه، حالا در حرکت ملی آزربایجان نمود پیدا کرده و امروز حرکت ملی آزربایجان حرکتی در راستای بدست آوردن حق حاکمیت ملی به مرکزیت تبریز، آزادی، عدالت و پیشرفت در سایه‌ی ساختاری قانون‌مند مبارزات خود را به پیش می‌برد.

هیات تحریریه وبسایت خبری – تحلیلی آراز نیوز