منطقه باستانی معروف به «شهر یئری» در شمال غربی روستای پیرازمیان در ۳۱ کیلومتری شرق شهرستان خیاو (مشگین شهر) در کنار رود قره‌سو قرار دارد. وسعت این منطقه تاریخی ۴۰۰ هکتار است و از سه قسمت دژ نظامی، معبد و قوشا تپه تشکیل می‌شود. قدمت قلعه و معبد به ۱۴۵۰ پیش از میلاد و قوشا‌تپه به ۷ هزاره پیش از میلاد می‌رسد. اولین بار در حدود ده سال پیش از انقلاب اسلامی چارلز برنی در این محوطه کاوش کرد و از سال ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۵ سه فصل حفاری به سرپرستی علیرضا هژبری نوبری در آن انجام شد.

به گزارش سایت یول‌پرس، در اولین فصل حفاری که در آبان ۸۳ آغاز شد قبرهای عصر آهن بررسی شدند. در این دوره سفال‌هایی مربوط به دوره کالکولتیک کشف شد و قدمت منطقه را به ۳۵۰۰ سال از عصر آهن به عقب برد. این سفال‌ها شبیه سفال‌های مناطق باستانی دالما و حاجی فیروز هستند. به این ترتیب برای اولین بار قدمت سکونت بشر در استان اردبیل به دوره مس – سنگ رسید.

در منطقه یئری چند دوره تاریخی از مس – سنگی، عصر آهن یک و عصر آهن دو مشخص شد و بقایایی از قلعه‌ای متعلق به دوره آهن کشف گردید.

این منطقه بدون شک استقرار تک دوره‌ای نداشته است. چارلز برنی دوره آنرا همزمان با هخامنشیان ولی خارج از محدوده دولت آنها می‌داند. اینگراهام و سامرز آنرا به پیش از هزاره اول تعلق دانسته‌اند. با توجه به نبود سفال در کنار سنگ افراشت نمی‌توان نظر دقیقی در مورد زمان سنگ افراشت داد ولی آنها میانه هزاره دوم تا میانه هزاره اول را بهترین دوره برای سنگ افراشت دانسته‌اند. معماری قبور مربوط به عصر آهن دو است.

دوره تاریخی ساخت، تشکیل و بوجود آمدن آن

شهر یئری اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره نخست قبل از میلاد از آبادی‌های مهم منطقه بوده است. این محوطه باستانی در حال حاضر با سنگ چینی‌های معروف به «مکتب اوشاق‌لاری» (بچه‌های مکتب) در جهت شمالی – جنوبی امتداد یافته و در کناره قره‌سو جلوه نمایی می‌کند. لازم به ذکر است قبل از هزاره اول، در دوران نوسنگی این محل، مسکونی بوده و بخشی از تمدن درخشان منطقه در این نقطه متمرکز بوده است.

این محوطه مشتمل است بر قلعه‌ای وسیع با دیوار دفاعی سنگین از نوع خشکه چین، محلی در ارتباط با برگزاری آئین‌های مذهبی به نام «مکتب اوشاق‌لاری»، که این قسمت دارای فضاهای معماری با دیوارهای سنگی از نوع استیل‌های منقوش است.

گورهای باستانی متعددی از نوع کلان سنگی و گورکان که حدود ۴۵۰ گور در این محل شناسایی شده است و یک غار باستانی و تپه‌ای متعلق به دوران اسلامی.

محوطه شهر یئری پیش از این در سال ۱۹۷۸ میلادی به وسیله هیأت چارلز برنی شناسایی و بررسی شده است. وی معتقد است برخی آثار آن تا هزاره سوم قبل از میلاد و برخی دیگر تا اواخر هزاره نخست قبل از میلاد، عصر آهن و سفال خاکستری قرار می‌گیرد. چارلز برنی تاریخ بیشتر گورهای این محل را هزاره دوم و اوایل هزاره نخست قبل از میلاد می‌داند.

آشنایی با موقعیت جغرافیایی شهر یئری

منطقه اردبیل دست کم از هزاره ششم قبل از میلاد مسکون بوده است. براساس پژوهش‌های مقدماتی باستان شناسی، سراسر منطقه از تپه‌های باستانی یا به عبارت دیگر مناطق استقراری که روزگاری دژ یا شهرک یا روستا بوده‌اند، پوشیده شده است. کاوش‌های مقدماتی در برخی از نواحی اردبیل به ویژه در قسمت‌های شمالی و شرقی آن نشان می‌دهد که اردبیل و بطور کلی شرق آزربایجان ایران از کانون‌های مهم فرهنگ مگالی‌تیک یا سنگ افراشتی بوده است. مردم مگالی‌تیک شرق آزربایجان که ماهیت قومی آنها ترک‌های عهد قدیم را شامل می‌شود، ده‌ها اثر مگالی‌تیک پرارزش از خود به یادگار گذاشته‌اند. کشفیات اخیر در محوطه باستانی شهر یئری مشکین شهر، پرتو تازه‌ای به تمدن و فرهنگ هشت هزارساله اقوام ساکن در اردبیل و اطراف آن افکنده است و انتشار نتیجه کشفیات می‌تواند ارتباط تمدن و فرهنگ مگالی‌تیک اردبیل را با دیگر مناطق ایران و آزربایجان تاریخی و قفقاز و شرق آسیای صغیر مشخص کند. عجالتا می‌توانیم بگوییم که تصاویر هیکل‌های سنگی “شهر یئری” با تصاویر هیکل‌ها و سرهای آدمیانی که بر روی اجاق‌های نعل اسبی ایغدیر (ایغدیر در شمال شرقی ترکیه در نزدیکی مرز ایران و جمهوری آزربایجان) نقش بسته، شباهت تام دارد.

تخریب شهر یئری و بی‌توجهی مسئولین

منطقه یئری که وسیع‌ترین منطقه تاریخی استان اردبیل و یکی از با اهمیت‌ترین مناطق پیش از تاریخ آزربایجان ایران است به شماره ۶۱۶۲ به ثبت آثار ملی رسید ولی به دلیل عدم حفاظت از منطقه سرمای بی‌سابقه زمستان سال ۸۶ سنگ افراشت‌ها را مورد حمله قرار داد و در اول بهمن ۸۶ با یک زیر نویسی تلویزیونی در شبکه خبر اعلام شد که ۸۰% از آثار تاریخی منطقه یری بر اثر سرما از میان رفته است. در واقع یکی از با ارزش‌ترین و بی‌نظیرترین آثار باستانی ایران و جهان در اثر بی‌مسئولیتی سازمان میراث فرهنگی از دست رفت و به هیچ وجهه قابل مرمت نیست.

متأسفانه علی‌رغم تمام اهمیتی که این شهر باستانی دارد، آن گونه که باید از بخش‌های مختلف آن محافظت صورت نمی‌گیرد. وزش باد شدید و طوفان از جمله مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده آثار باستانی این منطقه می‌باشد. بخش حفاظت شده معبد در اثر وزش طوفان به طور کامل تخریب شده است. سرمای شدید زمستان نیز عامل تهدید دیگری برای سنگ‌های منقش این منطقه است که می‌تواند آثار ارزشمند این منطقه را از بین ببرد.

ایجاد سایت موزه تنها راه حفاظت از محوطه باستانی شهریئری است

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل تنها راه حفاظت از محوطه باستانی شهریئری شهرستان مشگین شهر را ایجاد سایت موزه عنوان کرد.

در راستای تشکیل کمپین مردمی حمایت از اماکن تاریخی استان اردبیل به ویژه محوطه باستانی شهریئری پیرازمیان و استقبال شگفت آور علاقه‌مندان و نخبگان صنوف مختلف در فضای مجازی از این کمپین در مدت کوتاهی، جلسه‌ای با حضور منتخبان این کمپین و مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان با هماهنگی روابط عمومی این اداره کل برگزار شد تا مشکلات و دغدغه‌های خود را در مورد این محوطه باستانی مطرح کنند.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل ضمن سپاسگذاری از حساسیت و دلسوزی جمع حاضر نسبت به حفظ میراث فرهنگی استان خود، گفت: در طول دوره اصلاحات و زمان مدیریت سابق بنده در این اداره کل تصمیم گرفتم از طریق پایان‌نامه دانشجویی در قالب مطالبات دانشگاهی بخشی از هویت پنهان محوطه تاریخی شهریئری را آشکار کنم.

کریم حاجی زاده با اشاره به اینکه در طول سه فصل حفاری این محوطه تاریخی به سرپرستی علیرضا هژبری نوبری از سال ۸۳ تا ۸۵ هیچ گونه خسارت و آسیبی به آثار تاریخی این محوطه وارد نشد، افزود: با روی کار آمدن دولت بعدی و تغییر سیاست‌ها و سلیقه‌های دولت، بخش پایانی این پروژه حفاری‌های باستان‌شناسی که حفاظت و مرمت بود، نیمه تمام باقی ماند.

وی با اشاره به تصویب ایجاد سایت موزه در محوطه تاریخی شهریئری توسط سید حسین مرعشی رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و ابلاغ اعتباری در حدود ۴ میلیارد تومان در آن زمان، تأکید کرد: در صورتی که سیاست‌ها و سلیقه‌های دولت در آن دوره تغییر نمی‌یافت بدون تردید این محوطه تاریخی اکنون تبدیل به سایت موزه بین‌المللی شده بود.

این مقام مسئول در ادامه به تشریح هویت و پیشینه تاریخی محوطه شهریئری پیرازمیان پرداخت و گفت: تغییرات آب و هوایی نیمکره شمالی در اواخر هزاره سوم پیش از میلاد، استپ نشین‌های اوراسیا را مجبور به مهاجرت به سرزمین‌های داخل فلات ایران کرد.

وی اضافه کرد: استقرار این مهاجران به دلیل دامپرور بودن در فلات آزربایجان که دارای ویژگی‌های طبیعی مناسب و جغرافیای مرتعی است، منجر به تقابل با روستایی‌های یک جانشین بومی شد و در نتیجه نخستین ساختارهای اجتماعی و نظامی در این منطقه توسعه یافت. در واقع شکل‌گیری معماری دفاعی حاصل این منازعه بوده است.

این مقام مسئول با اشاره به این‌که نخستین نمونه قلعه‌های نظامی عصر مفرغ از آزربایجان و منطقه شهریئری آغاز شده و به دنیا گسترانیده شده است، اظهار داشت: نماد نخستین سازمان‌های نظامی و ساختارهای نظامی که قهرمان از آن متولد می‌شود را می توان به وضوح در سنگ افراشته‌های محوطه تاریخی شهریئری مشاهده کرد و این نشانه بزرگ حوزه فرهنگ در تاریخ آن زمان به شمار می‌رود.

اولویت در محوطه تاریخی شهریئری حفاظت شیمایی است نه حفاظت فیزیکی

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل در مورد سوال یکی از حاضران جلسه مبنی بر نحوه حفاظت‌های فیزیکی و شیمیایی محوطه تاریخی شهریئری و باقی ماندن آن در زیر خاک برای دور ماندن از آسیب گفت: به دلیل مدفون شدن سنگ افراشته‌ها در طول چند هزار سال در زیر خاک، املاح و رطوبت موجود در خاک به فضای بین مولکولی ساختار سنگ نفوذ می‌کند که پس از خارج کردن این سنگ‌ها از درون خاک، رطوبت موجود در داخل آن به تدریج در هوای آزاد تبخیر شده و نمک و املاح آن باقی می‌ماند. این نمک و املاح در زمستان تبدیل به بلور شده و با بزرگ شدن حجم بلورها، تورق و ترک‌هایی در سنگ‌ها ایجاد می شود.

کریم حاجی زاده با بیان اینکه بلافاصله تثبیت شیمیایی سنگ افراشته‌های این محوطه تاریخی به منظور جلوگیری از تخریب شیمیایی آن آغاز شده است، تصریح کرد: از آنجایی که حفاظت شیمیایی مقدم‌تر و ضروری‌تر از حفاظت فیزیکی است به همین دلیل معتقد هستم برای حفاظت از این آثار تاریخی حتی نیازی به مسقف کردن آن نیست و باید به واسطه دانش مهندسی بتوان این آثار را در فضای آزاد نیز حفاظت و نگهداری کرد.

وی با اشاره به اینکه در محوطه ۴۰۰ هکتاری شهریئری آثاری از دوره پارینه سنگی تا هزاره اول پیش از میلاد موجود است، افزود: تنها راه حفاظت از آثار تاریخی این محوطه باستانی ایجاد سایت موزه است که درحال حاضر پروپزال آن در مرحله تکمیل است و پس از تکمیل، تصویب و تأمین اعتبار، اقدامات لازم در این خصوص انجام خواهد شد.

در پایان هر یک از حاضران از تشکیل این جلسه اظهار خرسندی و امیدواری کردند و به بیان دغدغه‌ها و تبادل دیدگاه‌های خود از جمله تعیین راهکاریی برای تأمین بودجه حفاظت از آثار تاریخی، گرفتن بلیت ورودی از بازدیدکنندگان محوطه تاریخی شهریئری همانند تخت جمشید، اطلاع رسانی و تبلیغ شایسته محوطه‌های باستانی استان در سطح بین‌المللی و فراهم کردن زیرساخت‌های گردشگری ازجمله مناسب‌سازی جاده دسترسی به محوطه تاریخی شهریئری پرداختند.

در پایان جلسه مقرر شد نسبت به برگزاری تور ستاره‌شناسی و رصد در روز سه شنبه ۲۹ رمضان در محل سایت شهریئری، توسعه فعالیت کمپین برای آثار، ابنیه و داشته های فرهنگی و تاریخی تمام نقاط استان، برگزاری جشن نمادین سالگرد ازدواج مسلم نجفی و همسر ایشان در محل سایت پیرازمیان که پیش از این نیز ازدواجشان را در قله ساوالان جشن گرفته بودند و اجرای مرمت تخصصی برخی از استل‌های آسیب دیده و برگزاری تور تخصصی در راستای اقدام نمادین برای مرمت کهنه قالای مشکین شهر اقدام شود.

علی نوری مؤسس کمپین مردمی حمایت از حفاظت از اماکن و داشته‌های تاریخی و فرهنگی استان اردبیل نیز بر رسانه‌ای کردن ارزش و منزلت این اماکن و داشته‌ها به عنوان یکی از اصلی‌ترین راه‌ها برای جلب توجه عمومی و نیز توجه ویژه مسئولان کشوری و حتی فعالان بین‌المللی تأکید کرد و افزود: مقرر شده است هر چهار اقدام مصوب این جلسه علاوه بر جلب توجه رسانه‌ها در راستای مرمت و حفاظت این آثار باستانی باشد.