ترکمن‌های عراق که همچنین آذربایجانی‌های عراق یا عراقی‌های ترک نامیده می‌شوند، یکگروه قومی در عراق از شاخه ترک‌های اوغوز به طور عمده سکونت‌گاه آنان در شمال عراق، و دارای روابط نزدیک فرهنگی و زبانی با دیگر مردمان ترک همچون آذربایجانی‌ها هستند. عموم ترکمن‌ها به زبان ترکی آذربایجانی با لهجه کرکوکی صحبت می‌کنند، از لحاظ دینی وابسته به اسلام، تشیع و تسنن به فراخور موقعیت جغرافیایی مذهب اینان می‌باشد.

جمعیت:

ترکمن‌ها پس از عرب‌ها و کردها سومین قومیت عراق محسوب می‌شوند.  در سال ۲۰۰۴ اسکات تیلور محقق غربی پیشنهاد کرده بود که ترکمن‌های عراق اختصاصاً ۲،۰۸۰،۰۰۰ از ۲۵ میلیون نفر جمعیت عراق را شامل می‌شوند. پاتریک کلاسون پژوهشگر امور خاورمیانه نیز اظهار داشته، ترکمن‌ها ۹٪ از جغرافیای جمعیتی عراق را تشکیل می‌دهند. سازمان ملت‌ها و اقلیت‌های غیررسمی جامعه ترکمن‌های عراق را ۱۳٪ از کل جمعیت این کشور برابر با ۳ میلیون نفر برآورد کرده است. برخی منابع دیگر آنان را تا ۳ میلیون نفر می‌دانند. خود ترکمن‌ها نیز مدعی جمعیت بالای ۳ میلیون نفر در عراق هستند. آنها عمدتاً در ناحیه‌ای به نام “تورکمان ائلی”، که امتداد آن از شمالغرب به شرق در وسط عراق کشیده شده است، زندگی می‌کنند و کرکوک به نوعی پایتخت آنها محسوب میشود.

جغرافیای انسانی:

جغرافیای انسانی ترکمن‌های عراق، از مرز ترکیه با عراق از حدود مرزی حکاری و سیرت شروع می‌شود. شهر تلعفر شمالی‌ترین شهر ترکمن نشین جمعیتی بالغ بر هشتاد هزار نفر را شامل می‌شود تا کوت، بدره در شرق عراق امتداد می‌یابد. خط جغرافیایی که از تلعفر شروع شده و با در برگرفتن حضور پررنگ ترکمن‌ها در نزدیکی کرکوک، موصل و اربیل در منطقه شمالی عراق را می‌توان اشاره کرد. در سرشماری سال ۱۹۵۷ نیز، ترکمن‌ها، ۴۰٪ هسته مرکزی شهر کرکوک را تشکیل می‌دادند، که با توجه به حضور اکثریت جامعه ترکمن در شهر بزرگ کرکوک، به عنوان قلب جامعه ترکمن در نظر گرفته می‌شود. دومین شهر بزرگ ترکمن نشین عراق، نیز تلعفر می‌باشد که ۹۵٪ از ساکنان شهر را تشکیل می‌دهند. در اطراف شهر کرکوک مناطق مسکونی ترک نشین زیادی نظیر آلتون کوپری و داقوق وجود دارد. وقتی به سمت جنوب کرکوک حرکت می‌کنیم، از مناطق مسکونی ترکمن‌ها، شهرستانهای بزرگ و مهمی مانند کفری و روستاهای بایات را که از صدها روستا تشکیل یافته‌است. سازمان ملت‌ها و اقلیت‌های غیررسمی؛ جمعیت ترکمن‌ها بر پایه شهرهای محل سکونت را ۱۸۰،۰۰۰ نفر در کرکوک، ۲۵۰،۰۰۰ نفر در اربیل، ۳۰۰،۰۰۰ نفر در بغداد، ۵۰۰،۰۰۰ در موصل و ۲۲۷٬۰۰۰ نفر در ناحیه تلعفر می داند. همچنین جوامعی از آنان را در بدر برآورد کرده است. با این حال بطور عمده ترکمن‌های شهرهای استان دیاله و شهر کفری به شدت دچار کردسازی و عرب سازی شده‌اند.

زبان:

زبان ترکمن‌های عراق ترکی آذربایجانی و هم‌خانوادهٔ با زبان ترکی استانبولی، و دیگر زبان‌های شاخه زبان‌های اغوز است؛ برخی زبان‌شناسان زبان آنان را بین ترکی آذربایجانی و ترکی استانبولی تقسیم بندی می‌کنند، که نزدیک به لهجه‌های ترکی استانبولی در دیارباکیر و شانلی‌اورفه در جنوب شرقی ترکیه است. ولی در واقع می‌توان زبان ترکمن‌های عراق را لهجه‌ای از زبان ترکی آذربایجانی شمرد. اتنولوگ نیز در دسته بندی زبانی و لهجه‌ای ترکی آذربایجانی، زبانشان را جزء ترکی آذربایجانی با لهجه کرکوکی اعلام کرده بود. اکثریت ترکمن‌ها دوزبانه (ترکی آذربایجانی و عربی) بوده و علاوه بر زبان اول خود، زبان عربی را در مدارس و رسانه‌ها آموخته‌اند، ولی برخی از آنان که در محلات کردنشین و یا با کردها ازدواج کرده‌اند، به زبان کُردی نیز تسلط دارند. به دلیل سلطهٔ چندین‌سالهٔ عثمانی‌ها در منطقه و ارتباط ترکمن‌های عراق با ترکیه، زبان ادبی مورداستفادهٔ ترکمن‌های عراق متفاوت با زبان مادریشان، ترکی آذربایجانی بوده، و عموماً از ترکی استانبولی با الفبای لاتین استفاده می‌کنند. در قانون اساسی سال ۱۹۲۵ عراق، به زبان ترکی استانبولی، اجازه آموزش در مدارس، ادارات دولتی، رسانه‌ها داده شد، تا زمانی که در ادامه دهه ۱۹۳۰ میلادی زبان عربی، زبان رسمی جدید شد، مدارک آموزش زبان ترکی به ترکمن‌ها هنوز هم موجود است. محدودیت برای زبان ترکی در سال ۱۹۷۲ آغاز شد که رژیم صدام حسین آن را تشدید می‌کرد. در حال حاضر، ترکی استانبولی به عنوان زبان رسمی در داخل جامعه ترکمن مورد استفاده قرار می‌گیرد. در سال ۱۹۹۷ نیز کنگره ترکمن عراق طی اعلامیه‌ای که به تصویب رسانید، ماده سه آن به شرح زیر آمده است:

“زبان رسمی نوشتاری ترکمن‌ها، ترکی استانبولی است، و الفبای جدید آن، الفبای لاتین می‌باشد.”

به‌طور عموم ترکمن‌های عراق “ترکمان”، “ترکمنان”، “ترکمانان” یا “ترکمن” نامیده می‌شوند و نباید آنان را با کسانی که به زبان ترکمنی در ترکمنستان تکلم می‌کنند، یکسان دانست.

تبعیض:

موقعیت ترکمنان عراق از طبقات اداری و تجارت دوره امپراتوری عثمانی به طور فزاینده به یک اقلیت تبدیل شده و مورد تبعیض قرار گرفتند. بعد از سقوط امپراتوری عثمانی، ترکمنان عراق قربانیان چندین قتل‌عام، مانند کشتار کرکوک در سال ۱۹۵۹ بودند، علاوه بر این، حزب بعث، علیه ترکمن‌های عراق تبعیض قائل می‌شدند. که اعدام چند تن از رهبران آنان در سال ۱۹۷۹ افزایش یافته بود و نیز جامعه ترکمن عراق که قربانی سیاست‌های عرب سازی توسط دولت، و کرد سازی توسط کردها به دنبال آنها فشار به زور جهت ترک میهن، خانه و کاشانه خود شدند. بنابراین، آنها به درجات مختلف از جمله سرکوب در محدوده اذیت، آزار سیاسی، تبعید، ترور و پاکسازی قومی رنج می‌بردند. با وجود اینکه در قانون اساسی در سال ۱۹۲۵ به عنوان یک قومیت به رسمیت شناخته شده بودند، ترکمن‌های عراق بعد از این، در وضعیت محروم به سر بردند، از این رو، حقوق فرهنگی شان به تدریج گرفته شد و فعالان به تبعید فرستاده شدند.

قتل عام ها:

قتل‌عام ۴ مه ۱۹۲۴

ترکمنان عراق در سال ۱۹۲۴، به عنوان قومی غیروفادار و خائن از امپراتوری عثمانی در خاک عراق باقی‌ماندند، که به مساوات آن، ایدئولوژی ملی گرایی مصطفی کمال آتاترک در حال ظهور در جمهوری ترکیه بود. با این حال بیشتر ترکمن‌ها در کرکوک زندگی می‌کردند که با توجه به موقعیت استراتژیک شهری، تهدیدی برای ثبات عراق بود، به خصوص که آنها از فیصل یکم نیز پشتیبانی نمی‌کردند. ترکمن‌های عراق، توسط بریتانیایی‌ها در همکاری با دیگر عناصر عراقی را هدف قرار داده بودند، که با وارد کردن جامعه آشوری از مرز حکاری ترکیه به عراق و جایگزینی با ترک‌ها بودند. جرقه منازعات قومی بین یک مغازه دار ترکمن با یک سرباز رخ داد که بریتانیایی‌ها باحمله به ترکمن‌ها، ۲۰۰ نفر را قتل‌عام کردند.

قتل‌عام کرکوک در سال ۱۹۵۹

کشتار کرکوک در سال ۱۹۵۹ با توجه به اینکه دولت عراق اجازه می‌داد، حزب کمونیست عراق که در کرکوک بود تا حد زیادی به هدف قرار دادن ترکمن‌های عراق پیشروی کند. با انتصاب معروف برزینجی کردتبار، به عنوان شهردار کرکوک در ژوئیه سال ۱۹۵۹، تنش‌ها افزایش یافت پس از جشن انقلاب ۱۴ ژوئیه، با خصومت در شهر به سرعت در حال پلاریزه بین کردها و ترکمن‌های عراق بود. در تاریخ ۱۴ ژوئیه سال ۱۹۵۹، دعوا بین ترکمن‌ها و کردهای عراق رخ داد، که حدود ۲۰ نفر از ترکمن‌های عراق کشته شدند. علاوه بر این، در تاریخ ۱۵ ژوئیه سال ۱۹۵۹، سربازان کُرد تیپ چهارم ارتش عراق، مناطق مسکونی ترکمن نشین عراق حمله کرده و حدود ۱۲۰ خانه را نابود کردند. در تاریخ ۱۷ ژوئیه و به سفارش بغداد، واحدهای نظامی دوباره مستقر شدند که دولت عراق به این حادثه به عنوان یک “قتل عام” نگریست. و اعلام کرد که بین ۳۱ و ۷۹ ترکمن در عراق کشته شدند و نیز ۱۳۰ مجروح به جا گذاشت.

یکسان سازی

عرب سازی

دولت صدام حسین در سال ۱۹۸۰، سیاست جذب اقلیت‌های عراق را به تصویب رسانید. با توجه به برنامه‌های جابجایی دولت، هزاران نفر از ترکمنان عراق از سرزمین‌های سنتی خود در شمال عراق منتقل شده و جای خود را به اعراب، در یک تلاش برای عرب سازی (تعریب) منطقه صورت پذیرفت. علاوه بر این، روستاها و شهرهای ترکمن‌ها در عراق راه را برای مهاجران عرب، که زمین رایگان و مشوق‌های مالی وعده داده شده بود، تخریب شد. به عنوان مثال، حزب بعث عراق به رسمیت شناخته بود که شهر کرکوک شهر ترکمنان عراق به لحاظ تاریخی و بصورتی پایدار و محکم در گرایش فرهنگی آن باقی‌مانده است. بنابراین، اولین موج عرب سازی توسط خانواده‌های عرب که از مرکز و جنوب عراق به کرکوک جهت کار درصنعت نفت آمده بودند در حال گسترش بود.

فرامین و دستورهای امنیتی چند تن از ریاست جمهوری‌های عراق نشان می‌داد که دولت و سازمان‌های اطلاعاتی تمرکز خاص خود را در طول فرایند جذب ترک‌ها در حکومت بعث کرده بودند. به عنوان مثال، بخشنامه ۱۵۵۹ صادره از اطلاعات نظامی عراق در تاریخ ۶ مه ۱۹۸۰ میلادی، سفارش اخراج مقامات ترکمن عراقی از کرکوک را داشته است. صدور دستورالعمل‌های به شرح زیر است:

“شناسایی مکان‌های که در آن مقامات ترکمن در حال کار در ادارات دولتی هستند به منظور بازگرداندن آنها به سایر استان‌ها در جهت متفرق کردن آنها و جلوگیری از تمرکزشان در استان کرکوک“.

به عنوان قربانیان اصلی سیاست عرب سازی، ترکمن‌های عراق از مصادره زمین و تبعیض شغلی رنج می‌بردند و در نتیجه خود را به منظور جلوگیری از تبعیض “عرب ” ثبت نام می‌کردند. بنابراین، پاکسازی قومی یک عنصر از از سیاست رژیم بعث با هدف کاهش نفوذ ترکمن‌های عراق در کرکوک در شمال عراق بود. کسانی هم که در شهرهایی مانند کرکوک باقی‌ماندند، سیاست جذب ادامه پیدا کرد. نام مدرسه‌ها، محله‌ها، روستاها، خیابان‌ها، بازارها و حتی مساجد با نام منشاء ترکی به نام‌هایی که از حزب بعث و یا از قهرمانان عرب نشأت می‌گرفت تغییر یافت. علاوه بر این در دهه ۱۹۹۰ میلادی، بسیاری از روستاهای ترکمن نشین و محلات ترک کرکوک به سادگی تخریب شد.

کرد سازی

با تشکیل منطقه خودمختار کردستان در سال ۱۹۹۱ ایجاد خصومت بین کردها و ترکمنان عراق افزایش یافت، و در نتیجه ترکمن‌های عراق قربانیان سیاست کرد سازی قرار گرفتند. کردها عملاً حاکمیت دوفاکتو را بر شمال عراق، تحت عنوان منطقه خودگردان کردستان بر زمین‌هایی که هنوز ترکمن‌ها معتقدند حق آنها است، آغاز کردند؛ زیرا تُرک‌ها عمیقاً خود را وارث امپراطوری عثمانی بر عراق امروزی می دانند. بنابراین، منطقه خودمختار کردستان تهدیدی برای بقای ترکمنان عراق از طریق استراتژی‌هایی بود که با هدف از بین بردن آنان و یا جذبشان را تشکیل می‌داد. بزرگترین تمرکز ترکمنان عراقی عملاً در پایتخت حکومت خودمختار، اربیل بود. که آنان در شهر موقعیت‌های برجسته اداری و اقتصادی داشتند. پس از ان به طور فزاینده‌ای به اختلافات با کُردها برآمدند و اغلب در تضاد با قدرت‌های حاکم شهر، مخصوصا پس از سال ۱۹۹۶ حزب دموکرات کردستان عراق به رهبری مسعود بارزانی بود.

در دهه ۱۹۹۰، تنش میان کردها و ترکمن‌های عراق، در راسشان حزب دموکرات کردستان عراق و اتحادیه میهنی کردستان ملتهب شد، از منظر ترکمنان عراق، احزاب مذکور به دنبال به حاشیه راندن آنها از موقعیت اقتدار و القای هویت کُردی به آنان بودند. که با حمایت آنکارا، یک جبهه جدید سیاسی از احزاب ترکمن در ۲۴ آوریل ۱۹۹۵ با نام جبهه ترکمن‌های عراق تشکیل یافت. رابطه بین جبهه ترکمن عراق و حزب دموکرات کردستان متشنج و رو به وخامت گذاشته بود. ترکمن‌های عراق مرتبط با جبهه ترکمن عراق از آزار و اذیت توسط نیروهای امنیتی کردستان گله مند بودند. دیدبان حقوق بشر در ماه مارس سال ۲۰۰۰ میلادی، گزارش حمله حزب دموکرات کردستان به حزب ترکمن‌های عراق در اربیل را گزارش داد. که پس از اختلافات طولانی بین دو طرف، دو تن از نگهبانان حزب ترکمن توسط حزب مرتبط با کُردها کشته شدند.

وضعیت کنونی

اگرچه برخی از آنها قادر به حفظ هویت زبانی خود شده‌اند، اما ترکمن‌های امروزی عراق به سرعت جذب جمعیت عموم، اکثریت و دیگر قبایل سازماندهی شده‌اند. ترکمنان عراق به عنوان یک نیروی سیاسی کلیدی در بحث بر سر وضعیت آینده شمال عراق و منطقه خودمختار کردستان تبدیل شده‌اند. دولت ترکیه نیز از احزاب و سازمان‌هایی نظیر جبهه ترکمن‌های عراق پشتیبانی کرده است. که مخالف حکوکت فدرالیسم در عراق بوده و به طور ویژه پیشنهاد الحاق کرکوک را به دولت منطقه‌ای کردستان در عراق داده‌اند. با این حال تدریجاً، تنش‌های بین دو گروه قومی بر سر مسائل کرکوک کشته نیز داده‌اند. و در تاریخ ۳۰ ژانویه سال ۲۰۰۶، رئیس جمهور عراق، جلال طالبانی گفت: “کُردها در حال کار بر روی یک طرح جهت استقلال ترکمن‌های عراق در پیش نویس قانون اسای جدید در مناطقی که آنان در اکثریت هستند، زیر نظر منطقه خودگردان کردستان عراق را داده‌اند.” که این اتفاق هرگز صورت نپذیرفت و همچنین باعث مشکلات جدید قومی شدند که روند کرد سازی توسطKDP و PUK پس از اشغال عراق و برکناری صدام تشدید یافت.

بین ده و دوازده نفر ترکمن به مجلس شورای ملی انتقالی عراق در ژانویه ۲۰۰۵ انتخاب شدند، از جمله پنج نفر در ائتلاف ملی عراق، سه نفر در جبهه ترکمن‌های عراق و دو تا چهار نفر در اتحاد میهنی دمکرات کردستان حضور داشتند. در انتخابات مجلس عراق (دسامبر ۲۰۰۵) بین پنج و هفت نامزد از ترکمنان به مجلس نمایندگان عراق راه یافتند. که یک نفر از جبهه ترکمن‌های عراق (رهبر حزب سعادت‌الدین ارگچ) دو یا چهار نفر از ائتلاف ملی عراق، یک نفر در هر کدام از احزاب لیست کردستان و جبهه توافق عراق نماینده داشتند.

برگرفته شده از سایت دورنانیوز